Zana Farqînî

Di rojên 2, 3 û 4’ê adara 2012’yan de li Amedê Konferansa Kurdî ya Neteweyî pêk hat. Ez jî wekî gotarder tevî vê konferansê bûm û mijara min jî li ser alfabeyê bû. Lê mixabin ku hin gotinên gotara min wekî ku yên min bin, eqsî çapemeniyê bûn. Ku xwedêgiravî min gotiye herfên alfabeya kurdî ya erebî têrî zimanê kurdî nakin loma ez alfabeya kurdî ya latînî dixwazim.

Erê ez alîgirê bikaranîna alfabeya kurdî ya latînî me, lê min negotiye ku alfabeya kurdî ya erebî têrî zimanê kurdî nake û ew alfabe kêm e, her wiha ez nikarim tiÅŸtekî wisan jî bibêjim. Min bi zanebûn xwest ku hinek dem di ser konferansê re derbas bibe, dinya hinekî ker bibe da ku ez paÅŸê der barê vê yekê de bi nivîsekê raman û nêrîna xwe aÅŸkera bikim.

Belê, qet nebe bi awayekî nivîskî ev sed sal e ku kurd li ser alfabeyê nîqaÅŸan dikin. RewÅŸenbîrên kurd hîn di destpêka sedsala bîstan de (ku nemaze di hejmarên kovara Rojî Kurdî  de nîqaÅŸ û gengeÅŸiyên wan ên li ser alfabeyê gelek in), gihîÅŸtibûn wê baweriyê ku divê ji bo kurdan alfabeyek hebe û ew jî li zimanê kurdî bê. Di nav wan ronakbîran de yên ku dixwestin alfabeya erebî ya kurdî bê revîzekirin jî hebûn, yên ku alfabeya latînî dixwestin jî hebûn. Heta yên ku alfabeya kirîlî û ûrdûyî pêÅŸniyaz dikirin jî hebûn. Lê mixabin ev daxwaz hîn jî neçûye serî û kurd tevde ne alfabeyeke tenê bi kar tînin, ne jî dawî li nîqaÅŸên li ser alfabeyên heyî hatiye.

Îcar min di gotara xwe de balê kiÅŸandibû ser nîqaÅŸ û pêÅŸniyazên wan ên der barê alfabeyan de. Lê min navê ez behsa van nîqaÅŸan û rexneyan bikim. Hez dikim bê ka ez çi dixwazim û nêrîna min a li ser alfabeyan çi ye diyar bikim.

Halê hazir, em dikarin bibêjin ku kurd du alfabeyên cuda bi kar tînin. Ji sê alfabeyan em hatine ser du alfabeyan. Alfabeya kirîlî ku li nav kurdên Yekîtiya Sovyetên berê dihat bikaranîn, îro ew êdî hema bibêje ji holê jî rabûye. Lê niha wisan bûye ku alfabeya latînî ji bo zaravayê kurmancî (digel kirmanckî/zazakî) û ya erebî jî ji bo zaravayê kurmanciya xwarê (tevî zaravayên din ên li BaÅŸûr û Rojhilat) tê pejirandin.

Digel vê yekê, ji hin aliyan ve rexne li wan her du alfabeyan jî tên girtin ku kêmasiyên wan hene. Lê bi ya min, a girîng hebûna du alfabeyan e ku parçebûna kurdan ji vî aliyî ve jî berdewam e. Îcar ji bo kurd ji vê yekê rizgar bibin, hewce ye ku dawî li vê rewÅŸa heyî bê û kurd bibin xwedî yek alfabeyê.

Alfabe jî stûneke girîng a zimanê nivîskî ye û hebûna alfabeyên cuda cuda, ne karê lê belê ziyanê digihîne kurdan û zimanê kurdî, ku îro roj kurd ji ber rewÅŸa bindestiyê neçar mane di heman demê de alfabeyên ji hev cihê bi kar bînin. Jixwe neteweya kurd xwedî gelek zaravayan e, îcar nebûna yek alfabeyê jî derdê ser derdan e.

Çawan min got, li her du alfabeyan jî rexne tên girtin ku ew kêm in û qîma zimanê kurdî nakin. Em van gengeÅŸeyan deynin aliyekî, ku bi ya min ew mijareke din e û divê mirov wan cuda binirxîne. PêÅŸî divê em biryara girîng bidin bê ka ji bo zimanê kurdî kîjan alfabe guncan e,  kîjan dê baÅŸtir be û bibin xwedî yek alfabeyê.

Ji bo biryardanê jî bi ya min divê mirov hinekî bi zanistî birame û mercên heyî yên madî, manewî, siyasî û hwd. bide pêÅŸ çav. Li rewÅŸa dinyayê binêre, zimanê teknolojiyê, alfabeya ku di warê amûrên teknolojîk de tê bikaranîn kîjan e bizanibe. Mesela binke û bernameyên kompîteran, cîhazên tibî û yên dîtir bi kîjan alfabeyê ne, ji bo ku mirov bikaribe li paÅŸ demê nemîne, biÅŸê ji wan bernameyan sûd wergire û di zûtirîn demê de wan bi kar bîne, bi hêsanî û sanahî bi cîhana pêÅŸketî re entegre bibe, di hilbijartina kîjan alfabeyê de xêr û kar heye, divê meriv têr baÅŸ bihizire.

Divê meriv ji aliyê pedogojîk û perwerdehiyê ve li mijarê binêre. Wekî nimûne; di alfabeya kurdî ya erebî de 33 tîp hene û ji bilî hin detayan her yek ji wan bi çend awayan tên nivîsandin. Gelo zarokekî ku hê nû dest bi dibistanê dike, di çend mehan de fêrî xwendin û nivîsandina van herfan dibe, di çend mehan de dikare ji tiÅŸtê dixwîne fehm bike û vekîta vê alfabeyê bi awayekî rast û tekuz bihewise, ango hîn bibe. Li gorî bersiva pirsa ku min ji pisporên alfabeya kurdî ya erebî kirî, ev dem ji salekê ne kêmtir e.

Em bên ser alfabeya kurdî ya latînî, bi awayekî giÅŸtî zarok di nav 5-6 mehan de hîn dibin ku hejmara tîpên vê alfabeyê 31 û du cureyên van herfan hene. Tîpên hûrdek û girdek. Wextê fêrbûna vê jî, bi qasî nîvê alfabeya kurdî ya erebî ye.

Digel vê yekê, rewÅŸa heyî ya ku kurd tê de dijîn, em bibêjin ku biryar hate dayîn û gotin bila alfabeya kurdî ya erebî ji bo hemû kurdan be. Gelo mercên pêkanîna vê biryarê hene, rewÅŸ li bar e? Em bînin bîra xwe ku hîn li Tirkiyeyê zimanê kurdî bi awayekî fermî nayê qebûlkirin, statûyeke kurdan nîn e û alfabeya kurdî qedexe ye. Kurd ne xwedî dibistan in, bi gotineke din, zimanê kurdî hîn neketiye dibistanan û pê perwerde nayê dayîn, ma derfet heye ku ev alfabe bê bikaranîn û hejmara kesên ku bi alfabeya kurdî ya erebî dizanin jî gelek û gelek kêm e ku belkî ji sedî ne yek e jî. Lê li Herêma Kurdistanê desthilatiyeke kurdan heye, kurd xwedî derfet in, dibistan hene, medya heye, pergala perwerdehiyê di dest kurdan de ye, digel alfabeya kurdî ya erebî, alfabeyeke latînî jî dizanin, nemaze gava ku dersa zimanekî ewrûpî dibînin.

Li hêla din, mirov diÅŸê bibêje ku ji nîvê kurdan bêhtir kurd îro bi saya alfabeya tirkî ya latînî be jî, jixwe ji bilî çend herfan hemû tîpên alfabeya kurdî ya latînî dizanin. Di zanista perwerdehiyê de gotina transferê heye, bi vê metodê mirov dikare sûd ji rewÅŸa heyî wergire. Lê bi awayê din kurdên xwenda bi carekê dibin alfabenezan (analfabet).

Kurdekî ku bi alfabeya latînî bizanibe, li hemû der û cihên dinyayê dikare bi xêra vê alfabeyê nivîsên li ser tabela, lewhe, camekan û her wekî din bixwîne û cilaka xwe ji avê derxe. Lê warê alfabeya erebî zehf berteng e, ji bilî welatên misliman li cihekî nayê bikaranîn.

Loma dema ez rewÅŸa kurdan, derfet û mercên heyî û rewÅŸa cîhanê, teknolojiyê, amûrên elektronîk û herf û zimanê ku di wan waran de tên bikaranîn, didim ber çav û ji aliyê pedegojîk ve li mijara alfabeyan dinêrim, meyla min bêhtir ber bi tercîhkirina alfabeya kurdî ya latînî ve diçe.

Îcar bi ya min kîjan alfabe bê hilbijartin û ew alfabe bi kîjan azînê, bi kîjan rêbazê bê amadekirin jî, te divê ew alfabeyeke fonetîk be yan jî ne fonetîk be, bi tu awayî nikare hemû deng û rengedengên (fonem û alafonên) di zimanekî hene de binimîne. Çendî alfabe li dengên ziman bê anîn jî, hinekî jî ziman li alfabeyê tê anîn. Ji ber ku zimanê nivîskî û yê devkî du tiÅŸtên ji hev cuda ne. Ji lew re divê meriv ji bîr neke ku du aliyê zimên hene.

Zimanek (digel hebûna zaravayan/lehçeyan) nabe ku xwedî çend alfabeyan be. Bi pêkanîna alfabeyekê dê kurd ji nav xwe dîwarekî gelek zexm, astengeke gelek mezin hilînin. Eger ev pêk neyê, bi qonaxa demê re ligel parçebûna heyî, ev yekê dê parçebûna siyasî, parçebûna çandê, parçebûna zimanî jî bi xwe re bîne û siyaseta kurdan a di warê berbihevanîna zaravayan de jî bi ser nekeve. Di warê termînolojiya nû de dê zarava ji hev sûd wernegirin û alfabeya latînî dê bibe alfabeya kurmancî (tevî ya kirmanckî) û alfabeya erebî jî dê bibe alfabeya kurmanciya jêrê (tevî zaravayên dîtir). Em ji bîr nekin ku ziman hîmê çandê ye, çand pêkhênera rihê hevpar e, rihê hevpar jî civakê dike netewe. Nexwe awayê din îcar dibe sedema veqetîna ji hev.

zanafarqini@hotmail.com

***

Wêneyê "Alfabeyan" ji malpera Saradistribution hatiye girtin.
Wêneyê Zana Farqînî ku di vekirina Akademiya Ziman û Wêjeya Kurdî ya Ehmedê Xanî (21.02.2012'yan de vebû) de hatiye kiÅŸandin ji DÎHA'yê hatiye girtin.