Cihan Yildirim

Ji roja ku ez bi edebiyatê re têkildar bû me heta niha, nivîsên rexnekirina pirtûkan pir bala min kiÅŸandine. Lê ez li nivîsên ku li ser pirtûkan hatine nivîsandin dinêrim, nivîsên rexneyan û nivîsên danasîna pirtûkan tevlihev dibînim.
Edebiyata dinyayê ku em dinêrin, beÅŸa “Rexne”yê pir bi pêÅŸ ve çûye û bi taybetî li ser vê mijarê rexnevan eleqedar in. Çimkî ev beÅŸ bi serê xwe qadeke taybet e. Nivîskar li ser vê mijarê eleqedar nabin, ev kar karê rexnevanan e.
Gelo, di vê sehayê de, rewÅŸa edebiyata kurdî çawa ye? 
Bi dehan, bi sedan weÅŸanxane, akademîsyenên me yên kurd, nivîskar, helbestvan, wênesaz, peykersaz, televîzyon, radyo, kovar û rojname hene. Lê em dîsa dinêrin di edebiyata kurdî de ev seha pir vala ye. Ji bo edebiyata kurdî kêmasiyek pir mezin e. Heger em bixwazin ku edebiyata kurdî pêÅŸ ve here, divê em vê beÅŸa edebiyatê geÅŸ bikin. Di edebiyata kurdî de ev seha niha di destê nivîskaran de ye û ev kêmasî bi nivîskaran tê tijîkirin. Hêviya min ew e ku di demek nêzîk de ev kêmasî ji holê rabe.

Nivisên danasîna pirtûkan:
1- Divê kin û hindik bin.
2- Vegotin; heta derfetê mirov hebe divê gotinên vala tune bin.  
3- Peywira nivîsê ev e, divê ji bo pirtûkê fikr bide xwendevanan.

Nivîskar, gerek miqatê nivîsa xwe be. Ji ber van sedeman gerek mirov nebêje “Berhemeka herî mezin”, “mutleq bixwînin”, “pirtûkek pir xerab” an jî “ne hewce ye ku mirov bixwîne”.  Heta destê me bê, em gerek ji van peyvan dûr bikevin. 
Nivîskar wexta ku nivîsa danasîna pirtûkê nivîsand, gerek fikr û ramanê xwe bike navê. Pirtûk ji bo xwendinê ku hêja be, em dikarin bibêjin ev pirtûk baÅŸ e û divê were xwendin. Lê pirtûka ku me xwend kêmasiyên wê hebin, di nivîsa danasînê de dîsa jî gerek em nebêjin ev pirtûk “xerab” e. Çîmki nivîsa danasîna pirtûkan gerek ji bo xwendevanan û xwendinê were nivîsandin. Ev tiÅŸtên din karê rexnevanan e.
Rexnekirina edebiyatê ne karekî hêsan e. Heger pirtûk roman be bêtir zor dibe. Ji bo rexneyên nûjen, pêÅŸî divê mirov pirtûkê rehet bixwîne û bê berbiryar be. Hemû xwendevan di nav metin de xwe dibînin û dizanin çi xwendine û ew wext karê rexnekirine pir zor dibe. Çîmkî rexnevan jî xwendevan e û fikr û ramanên wî jî ne yên giÅŸtî ne, tekane ye. Rexnevan dikare ji berhemekê re bêje, “romanek biserneketî” an jî “romanek xweÅŸik”, lê ev fikr û ramanên wî ÅŸexsî ne. Ez dikarim mînakek bidim: Rexnevan, romanek dixwîne û difikire ku ew roman ne biserketî ye û li gora wî pir kêmasiyên wê hene û li ser wê romanê nivîs dinivisîne. Dû re demek tê de dibore, dinêre xwendevanên wê romanê zehf in û rexnevanên din jî romanê pir xweÅŸik dibînin. Di rewÅŸek wisa de, rexnevan pir ÅŸaÅŸ dibe û heta aciz jî dibe.
TiÅŸtê ku ji bo rexnevan “baÅŸ” e, ji bo wî yê din dibe ku “xirab” be. Îhtîmal e ku îro peywira rexnevan, romanê ji bo xwendevan bide fêmkirin û alîkariya ÅŸîrovekirinê bike. Li gor min, sînorê rexnevan ew qas e. Terry Eagleton, li ser vê mijarê wisa dibêje: “Peywira rexnevan ÅŸîroveya berhemê nîn e, berhema bêdeng bide axaftin.” 
Roman cureyek edebiyatê ye. Hemû berhemên edebiyatê sêwirî (kurmaca) ne. Lê sêwirbûn jî di nav hev de gerek hevgirî û objektif be. Em dikarin bi terzek objektîf sêwirî bikin, lê ji aliyê xwendevanan ve gerek “bawerker” be,  an jî em dikarin “dinyaya objektîf” ji xwe re binivisînin. Roman bi xwezayî, di sefoka nivîskar de dibore û piÅŸtre dinyayek tîne ber çav. Ne wiha bûna, ew nivîs nedibû berhemek edebiyatê, dê bi tenê  biba “belgename”.
Nivîskar çi dide?, Daxwaza xwendevan çi ye û çi dixwîne? Bersiva van pirsan ne hewce ye ku rexnevan bide û li gor min ev kar ne peywira rexnevan e. Rexnevan çi dike? Rexnevan li gor zanîna xwe bi riyên estetîk û wêjeyî romanê dixwîne. Di nav vê xwendinê de, di navbera rexnevan û romanê de bazar çêdibe. Ev jî dibe dendikê xebatê.
  
Min di serê nivisê de jî behs kiribû. Ev beÅŸa rexneyê pir taybet e. Di edebiyata kurdî de vê beÅŸê nivîskar tijî dikin. Lê divê em ji bo xwe hinek pirsan bikin:
1- Gelo, ji aliyê beÅŸa rexneyê ve, nivîskarên me kûpê rexneyê çiqas tijî kirine?
2- Gelo, ev romanên ku tên rexnekirin, çiqas objektîf û rast in? Çiqas gengeÅŸî çêbibe jî, divê em nivîskarên kurd li van her du pirsan binêrin.
Di edebiyatê de rexnevan li gorî peyva “Zilamê ku her tiÅŸtî dizane”,  li xwe dinêre û xwe di nav vê peywirê de dibîne. Rexnevanê ku peyv bi peyv romanê dixwîne û di nirxandina her peyvê de xwe mafdar bibîne, ev ne tiÅŸtekî rast e û hewleka vala û westîner e..
Nirxandina romanê û miqayeseya pirtûkên ku berê derketine ne tiÅŸtekî rast e. Rexne, bi romanê re ketina diyalogê ye. Xwendin di serî de divê objektîf be û gerek mirov bi romanê re bibe heval û bikeve diyalogê. Heger rexnevan lîstikan nelîze “baweriya nivîsê” namîne.
Tevgera rexnevan divê mîna dedektîf nebe û di nav berhemekê de, rexnevan divê nebe ÅŸopger û armanca wî ne girtina li ser sûc be.