Recep Îçen

Îsal Åžanoya Bajêr a Amedê bi lîstika Molière "Tartuffe"yê re ÅŸêweya xwe ya berê li pêÅŸberî temaÅŸevanan xurt kir. Ev lîstik di 1664’an de hatiyê nivîsandin. Bi kurtasî mirov dikare bêje ku lîstik mijara xwe li ser xapandina bi rêya olê vedibêje. Ji ber vê jî gelek tiÅŸt tê serê vê lîstikê; tê qedexekirin, tê guherandin û hwd... Lîstik cara yekem li Seraya Versaillesê tê lîstin lê hem ji aliyê serayê û hem jî ji aliyê dêrê ve, wekî piyeseke xeter tê dîtin û demek dirêj tê qedexekirin. Moliere jî bo ku qedexeya ser lîstikê rake dawiya lîstikê diguherîne û dawiya lîstikê de wekî "deux ex machine" ango xelaskarê lîstikê bi Qralê Fransayê re, lê zêde dike. Sofiyê Sextekar yanî Tartuff ji aliyê Qral ve tê binçavkirin û her tiÅŸt normalîze dibe. Bi vê versiyona Qral re, qedexekirina lîstikê radibe û di cihanê de bi vî awayî belav dibe…
 
Di lîstikê de Yavuz Akkuzu, Ozcan AteÅŸ, Elvan Koçer, Berfîn Emektar, Hamdusena Ozbey, Åžahperî Alphan, Dijle GuneÅŸ Yavuz, Mahmut Kosem û Ozkan Åžeker dilîzin.
Derhêneriya lîstikê ji aliyê Ruknettûn Gun û wergera wê ji aliyê Åžêxmûs Sefer ve hatiye çêkirin. Ramîn Rebî muzîk, Îsmaîl Dag ronahî, dîzayna afîÅŸê Sevinç Adiyaman, karîkaturên afîÅŸê jî ji aliyê Denîz Ilgini vê hatiye çêkirin.

Lîstik yek perdeyî ye û komedî ye. Mijara ÅŸanoyê di danasînê de û ji aliyê min de wiha ye: Orgonê dewlemend, kesekî bi navê Tartuffe vedihewîne mala xwe. Tartuffe wekî bawermendekî nêzî dêrê xuya dike û Orgon wî dixe ÅŸûna ezîzan. Xwarin û vexwarinên xwe yên herî baÅŸ pêÅŸkêÅŸî wî dike. Wî ji jin û zarokên xwe bêtir diparêzê û qedir didê. Dixwaze keça xwe bi Tartuffe re bizewicîne. Her wiha dixwaze kurê xwe ji malê xwe dûr bixe û mîrateya xwe hemû bide Tartuffe. Hemû Orgonî hiÅŸyar dikin jê re dibêjin Tartuffe ne yekî li gorî gotinên xwe ye û te dixapîne. Lê Orgon guh nade van ÅŸîretan. Her ku derdor bi xerabî behsa Tartuffe dike xwe belengaztir dike û bêtir nêzî Orgon dibe. Orgon jî hemû mal û milkê xwe dide Tartuffe… Tartuffe ew qasî Orgon bi safbûna xwe yeqînkirin daye ku jina wî behsa nezîkbûna wî ya xerab dike jî lê ji jina xwe bawer nake û wî wekî feqîrekî Xwedê dibîne. Di dawiya dawî de, bi guhên xwe dibihîze ku Tartuffe niyeta xerab e û bi vê re ferq dike ku rastî îxanetê hatiye. Dema pê dihise Tartuffe diqewirîne. Tartuffe jî dixwaze dest deyne ser mal û milkên wî û wî bavêje girtîgehê û heyfa xwe jê hilîne. Orgon malê xwe ji dest xelas dike.

Lîstik bi Madam Pernelleyê diya Orgonê ve vedibe û dîsa bî wê re diqede. Li ser sehnê ji bo dekorê tenê maseyek heye. Ji bo ku tempoya lîstikê nekeve, bênavber didome û derbasbûyînên sehneyan, trafiqek serkeftî çêbûye û pir xweÅŸ bi hev hatiye girêdan.

Ewil divê destnîÅŸan bikim ku min li Amedê komediyek serkeftî temaÅŸe kir. Heta ez karim bêjim ku “Commedia Dell’Arte” bibû “Commedia Dell’Art a Kurdî”...  Ji xwe li ser Moliere jî bandora ÅŸêweya Commedia Dell’Arte heye. Ev ÅŸêweya ÅŸanoyê li Îtalyayê di sedsala 16’an de wekî ÅŸanoyên gel tê binavkirin. Wateya wê "lîstikvanên profesyonel" in. Di rojên ÅŸahiyan de lîstikvanên profesyonel bi awayekî jixweberî lîstikan dilîzin. Ji bo Åžanoya Bajêr a Amedê jî, ez karim bêjim ku hemû karakterên Commedia Dell’Arte bi rengekî kurdî hatibûn ser sehneyê…
Hemû lîstikên ÅŸanoyê, li ser metna sehneyê nayê temaÅŸekirin, ji bo lîstikvaniyê têne temaÅŸekirin. Belkî ev gotin ne hedê min be, lê ez ê tenê ditîna xwe bibêjim. Ne ku ez karên Åžanoya Bajêr bêrûmet dikim. PêÅŸî dibêm armancake min a wiha tune ye. Ez dibêm ku xebatên Åžanoya Bajêr a Amedê jî wekî xebatên Commedia Dell’Aart’ê ye. Hemû karakterên wan diÅŸibin hev. Ev tiÅŸt hem jî aliyekî ve tiÅŸtekî pir xweÅŸ e hem jî aliyeke rîskeke mezin e ji bo lîstikvaniyê; risk ew e ku her tim xwe dubare dikin. Ez karim du sê lîstikên Åžanoya Bajêr a Amedê bi vî rengî ji we re bêjim. Mînak: Xulamê Du Xwedî, NexweÅŸe NexweÅŸiye û Tartuffe... 

Ez ê ji aliyê riskê ve mijûl nebim, aliyê din bi min xweÅŸtir tê... Commedia Dell’Arte jî her tim xwe dubare dike û her kes di rola xwe de, bi vî awayî dibe profesyonel. Mînak Pantolone her tim di rola Pantolonê de dilîze, ji bo vê lîstikê ez karim bêjim Ozcan di rola Pantolonê de bû. Karaktera Arlecchîno de heta niha me Yavuz temaÅŸe kir (Bo mînak Xulamê Du Xwedî) lê di vê lîstikê de Elvan hatibû peÅŸberî me, Yavuz jî di rola Tartuff de wekî Arlechhîno dilîst. Di rolên êvîndaran de “Orazio, Flavio, Isabella, Flaminia” karakterên din in ku ji bo lîstikên Tartuffe jî karim bêjim ku sehneyên herî baÅŸ sehneyên wan bûn.

Ev tiÅŸt ji bo min ne pirsgirêkek e, kengî ez biçim lîstikên Åžanoya Bajêr temaÅŸe bikim, Yavuz û Elvan dîsa di rola "Arlecchînokî Qirix" de û Ozcan jî dîsa Pantolonê de dilîzin. Tenê Berfîn Emektar nakeve vê kategoriyê. Berfîn her tim di rola karakterên xwe de dilîze ne zêde û ne jî kêm... û jî xeynî kadroyên bingehîn ji heq gelek lîstikvaniyê ve baÅŸ tê. Dîjle GuneÅŸ Yavuz pir bala min kêÅŸand û performansên Hamdûsena Ozbey, Åžahperî Alphan, Mahmût Kosem û Ozkan Åžeker jî baÅŸ bûn.

Û di dawiyê de, Tartuffe bi awayekî nîvco hat lîstin. Di teksta orjînal de min di serî de got Molierê di tekstê de Qral lê zêde dike û bi vî awayî tekst serbest dibe. Åžanoya Bajêr jî sahneyên qral hemû avêtibû û “deux ex machina” xwe yanî xelaskirina xwe di “kadînê” de dîtibû. Hemû lîstikvan Tartuffê zeft dike û li kadînê gîrê didin. Xwezî Tartuffê nehatiba girêdan û bila li kuçeyên Amedê bigeriyaya û haya temaÅŸevan pê bixistina wê “balkêÅŸtir” bûya… Molierê bêçare dimîne û bi destê Qral ve, wî binçav dike lê Åžanoya Bajêr di vir de ne ku bêçare bû... Ji bo Tartufên îro mixabin kadîn têr nake... Ew li her derê ne, bila hayê temaÅŸevan jî careke din jê çêbibe. Min bihîst ku Tartuffê li kadînê ku ji aliyê Åžanoyê Bajêr a Amedê ve hatiye girêdan, ew “camêr” reviyaye, bila her kes li xwe û li kadîna xwe miqate be...

**

Nivîsa Recep Îçen a ku berê di Diyarnameyê de hatiye weÅŸandin:
- Di du saliya xwe de BÊRÛ