• Nûçe
  • Nûçeyên Çandî
  • Serbest
  • Hevpeyvîn
  • Berhem
  • Çapemenî
  • Spor
  • Dinya
  • Ên Din
    • Aborî
    • Nivîsênkarên Mêvan
    • Portreya Mehê
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAÞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • Çend gotin
    • E-pirtuk
    • Spot
    • Deqeya Dawî
    • Covit-19
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giþtî
    • 2014: Hilbijartina Herêmî
    • 2018-06-24: Hilbijartina Giþtî û Serokomarî
    • 2011, Hilbijartin
    • 2010, REFERANDÛM
    • 2009, Hilbijartina Herêmî
    • EURO 2016
    • EURO 2020
    • Kûpaya Cîhanê 2010
    • Kûpaya Cîhanê 2014
    • Kûpaya Cîhanê 2018
    • Kûpaya Cîhanê 2022
  • Rûpela Pêþî
  • Serbest

Çend gotin li ser: HELBEST ÇI YE?

Dîrok : 30 10 2009 | Beþ :

Serbest

Xizan Þîlan

Min pirtûka “Helbest çi ye?” yê nivîskar û helbestvan Kamran Simo Hedilî ya li ser navê Weþanxana Enstîtuya kurdî hatiye çapkirin xwend. Pirtûk ji deh babetên cuda yên ku girêdayî helbestê ne pêk tê.

-HELBEST Û ROLA WÊ YA
 DI PÊÞXISTINA CIVATÊ DE
-HELBEST Û DANASÎNA WÊ
-HELBEST Û ZIMAN
-HELBEST Û ÎLHAM
-HELBEST Û HIÞYARIYA HEVPAR
-HELBEST Û HESTÊN AZADIYÊ
-HELBEST Û HELBESTVAN
-HELBEST Û WERGER
-HELBEST Û SEMBOL
-HELBEST Û FELSEFE

Ez ê li ser hin mijarên pirtûkê bi kurtî çend gotinan bêjim û mînakan jî ji pirtûka hêja bigrim û diyarî we xwendevanan bikim.

Di beþa “helbest û rola wê ya di pêþxistina civakê de” Kamran Simo, di jiyana mirov û civatan de helbestê çawa roleke mezin leyistiyê û bandoreke çawa li ser zanîn, pêþxistin û têgihêþtina mirovan çêkiriyê bi zimanekî zelal peyvan li aþê dema wêran dihêre, dihûne û tîne ziman. Dibêje; “Helbestvan, li nav baxçeya gulên rengîn li Cîhaneke xweþik, wekhevî, bê þer û kuþtin, li aþtî, xoþewistî û li qenciyê digere.”

Di beþa “di hemû bizavên pêþketina mirovan de helbest heye” de nivîskar dibêje; heta vê gavê tiþtên ku ji kevnedîrokê ketine destên me, çi nivîskî bin û çi bi devkî bin bi rêya helbestê gihîþtine me. Em van peyvên zêrîn bi xêra helbestê nas dikin, dixwînin û dibêjin. Helbestvanan weke feylezofan raman, xeyal, hest û armancên xwe bi riya helbestê anîne ziman.

Di beþa ”kirasê danasînan li bejna helbestê naye” de nivîskar dibêje; helbest xemla ziman e û ziman jî nasnameya gelan e. Xwedawenda vekirina hest, xeyal û zelaliya rengan e. Þûrê pêþketinê û mertalê berxwedanê ye. Lê hê jî helbest neketiye nav danasîneke hemfikir. Çawa ku jiyan bi rengekî bi tenê nayê xemilandin, her wisa helbest jî nakeve nav çarçoveyeke bi tenê. Helbest, giyanê ku di nav laþ de ye. Mirov nikare endamên laþ ji hev cuda bike.

Di beþa “rayên ziman di helbestê de ye û zimanê helbestê ne zimanê rojane ye” de helbestvan çawa hest, xeyal û ramanên xwe derbasî xwendevanên xwe dikin, zimanê ku helbest pê tê nivisandin çi bandorê li hev dikin, bi gotinên kurt û bi hevokên derûnî çawa bandora xwe zêdetir li ser mirovan dihêlin, gringiya hêza ziman, xezîna peyvan, bêyî ku sînoran nas bikin çawa xwe digihînin dilê xwendevanên Cîhanê, nivîskar bi hostatiya gotinên xwe yên watedar þirove dike. Nivîskar dibêje; di dîrokê de þêweya nivîsa pêþî ya xwe nîþan dayî helbest e. Helbest di hest û giyana mirovan de dibin mîna gul û striyên gulan.

Di beþa “jêderên îlhamê hiþyarî, hestdarî û zîrekiya helbestvan e” de, nivîskar dibêje; helbest xwe dide nivisandin, an helbestvan helbestê dinivisîne? Û wisa dibêje; bes îlham ne jêderê helbestê ye, ji bo helbest afirandinê ya herî giring cefa, zehmetî û zîrekiya helbestvan heye. Helbestvan dayik e û helbest jî zarokê wê ye. Û wisa berdewam dike; li gel zîrekî û zehmetkêþiya min jî, di nivîsandina helbestê de, ez ji gelek tiþtan îlhamê digirim. Hema her tiþtî îlham daye min. Þevên tarî, rondikên çavan, evînên qeçax yên ku min nediwêrî ji çûkan re jî bêjim, bîranînên min yên serkeftî, jiyana li biyaniyê, hesreta zarok û malbata min, ev hemû ji min re bûne kaniya îlhamê. Lê ya herî zêde, evîna ku di nava min de þaxvedayî bûye jêdera îlhama helbestên min. Ev jêder dibin sedem ku hest li ser dil û mêjiyê min biþemitin. Ew tiþt hestan ji xew hiþyar dikin, zîrekî û zehmetiya min jî hestan digirin û dikin helbest. Helbestê, tu hêzên veþartî bi min nadin nivisandin. Ango peydakirina rîsê tevna helbestê di destê min de ye. Rêstin û li mansûr pêçan jî ez dikim û paþê jî bi kedeke mezin dihûnim. Helbestvan bi xweþikkirina zimanê helbesta xwe nirxê jê re diafirîne. Bi afirandina nirxa helbestê re xwe diafirîne. Bi afirandina xwe re helbesta xwe dike kaniya ku herkes karibe jê avê vexwe.

Di beþa “bûyîna berdevka civatê û bûyîna peyva civatê erkê helbestê ye” de helbestvan çawa helbestên xwe dikin zimanê lihevparkirina pêhesîn, hest, xeyal û ramanê.. Mirovan derd û kul, serpêhatî, bîranîn, dilxweþî, êþa evîna têkçûyî û þadiyên xwe bi riya helbestê çawa li hevdu parve kirine, nivîskar bi zimanekî xweþ þerbeta þîrîn li xwendevanên xwe belav dike û dibêje; ev kesên jankêþ weke yên li pêþberî xwe xwedî êþ û þadîzan in. Ew dilên xwe bi riya helbestê ji yên pêþberî xwe re vedikin û bi vî rengî agirê þewata dilên xwe hênik dikin. Helbest, hunera ku herkes êþ û þadiyên xwe di nav de dibîne ye. Helbest, serhildana hevpariya civatê û rêkûpêkkirina civat û jînê ye. Helbestvan hem xwendevanên xwe dike hevparê kovan û þadiyên xwe û hem jî xwe dike hevparê dilxweþî û kovanên wan.

Di beþa “helbest li dijî hemû xirabiyan çeka serhildana bindestan ya bi tenê ye” de nivîskar wisa dibêje; helbest hêviya rizgarî û azadiyê ye. Bandoreke ber bi çav di pêþengiya pêþxistina hestên azadiyê de heye. Civak û gelên ku helbestvaniya wan li pêþ e, hestên wan yên azadiyê jî xurt in. Helbest berxwedane ku pêþî lê nayê girtin e. Hêviya demên bêhêvitiyê, hunera nîþankirina asoya hêviya gelên ku hêviyên wan hatine þikandin e. Ji bo serkeftinê sipehîtiya kulîlka dara hinarê ye. Li vir nivîskar mînakekê ji dengê helbestvanê kurd Cigerxwîn dide;
“Bavê te çû þer, þerê li meydan
Êrîþ dibin ser Îran û Tûran
Destên xwe dan hev kurmanc û dostan
De rabe ser xwe kurê min, rabe!”

Û dîsa mînakekê ji Victor Hugo dide; “Di dinyayê de du tiþt hene ku ez dixwazim û jiyanê bi min dide hezkirin, evîn û azadî ye. Di ber evînê de pêwist be ez ê jiyana xwe bidim. Lê ji bo azadiyê ez evîna xwe jî feda dikim.” Nivîskar gotina xwe wisa berdewam dike; helbestvanê ku bibe þoreþgerê xwedî giyanekî xurt û li dijî mirinê serî rake, li pêþberî çerxa bêtemen ku dizivire raweste û hesab jê bipirse, ew helbestvan dê bibe pêþengê pêþvebirina jiyaneke xweþ û nemir.

Di beþa “dibistana helbest nivisandinê nîne” de nivîskar dibêje; pêwîstiya helbestvan bi xwendina akedemî û zanîngeheke baþ nîne. Ji ber ku ne dibistana helbestê heye û ne jî mamosteyên helbestnivisandinê hene. Ya herî giring ji bo helbestvan xwendina pirtûka ye. Roman, çîrok û kompozîsyon çawa tên nivîsandin piçek be jî mirov dikare bide zanîn û þêweya nivîsandinê bide fêhmkirin. Lê hunera helbestnivîsandinê, pêwîstiya xwe bi pir xwendin, bihîstin, dîtin û bi hîskirinê heye. Helbestvan ji her tiþtên ku dixwînin, dibihîzin, dibînin û hîs dikin sûd werdigirin. Çirûskan direþînin ser xem û xeyalan û ji xewnên ramanê re pencerê vedikin.

Di beþa “helbest ji pêwistî, nebûn, êþ, evîn û þadiyên helbestvan dizê” de nivîskar mînakekê ji Schopenhaur dide ” Her daxwazî ji pêwistîyekê, ji nebûnekê û ji êþekê dizê” û gotina xwe wisa berdewam dike; helbesta ku ji raman û hestên afirîner derkeve, hesaban ji tu kesî nake. Rastiya helbestê di hostatiya form, estetîk û hûnandina raman, hest û xeyalên helbestvan de ye. Ji bo helbesteke baþ were nivîsandin, divê helbestvan li dengê hawar û fîxanên ku ji kûrahiya nava dilê wan tê guhdar bikin, da ku ev deng ji wan re bêje ”binivîse ya nava dilê xwe”. Nivîskar li vir mînakekê dîsa ji Victor Hugo dide ”Ji berdêla ku dê ji helbesteke min a nebaþ re çepik lê bikevin, bila ji helbesta min a baþ re fîtik lê bikevin çêtir e”. Û wisa berdewam dike; helbesta ku ji kûrahiya dil û ji bîranînan tê dibe helbesta baþ. Gelek helbestvanên navdar di helbestên xwe de behsa xwe û evîna xwe kirine. Wan daxwazên xwe, xem û xeyalên xwe bi zimanekî helbestwarî anîne ziman. Helbestvan rastî û xeyalê taswîr dike, þirove dike û dixe nav çarçoveyeke rengdar. Bi vî þêweya rêstinê çêj û lezetê dide xwendevanan û giyanê wan tîne coþê.

Di beþa “helbestvan nêçîrvanên cuda ne, her yek ji wan li cîhekî nêçîrê dike” de nivîskar wisa dibêje; em bi çavên cuda li helbestê dinêrin, ji ber ku em hemû helbestê ji hev cuda fêhm dikin. Em nêçîrvanên cuda ne, her yek ji me li cîhekî nêçîrê dike. Li cihên cuda, ji kaniyên cuda em avê vedixwin. Em di bin þînahiya asîmanekê de ne, lê hin ji me mandû, hin ji me serxweþ, hin ji me evîndar, hin ji me di bin siya tirs û birçîbûnê de li asîman dinêrin. Ji ber wê hin ji me asîman þîn, hinek ji me sor û hinek jî bêreng dibînin. Li gor hinan helbest xoþewîstiya bi evîndaran re ye û henasa jyanê ye. Li gor hinan helbest þerbika rondikên çavên wan e, dîrok e, evîn e, azadî ye, þer û coþa ciwaniyê ye. Ji bo wê her xwedevan bi çavekî cuda helbestê dixwîne. Di helbestê de rengên ji hev cuda dibînin û jê çêjên cuda digirin.

Di beþa “zimanê sembolan ji zimanê peyvê kevintir e” de nivîskar,  di helbestê de cihê sembolan çi ye, bi çi mebestê sembol û îþaret têne bikaranîn û di dîroka danasîna helbestê de çawa cihekî girîng girtiyê, wisa tine ziman; eger mirov bala xwe  bide mirovên ku diaxifin, dê bibînin ku bi axaftina peyvan re pir caran dest, çav û rû li kêleka peyvan para xwe xistine axaftinê. Zimanê nîþan û sembolan girîng e. Mirovên berê, dema li ser zinaran wêne çêdikirin sembol bûn. Bi wan wêneyan, xwe ji metirsiyan rizgar dikirin û bi wan wêneyan baweriya xwe dianîn ziman. Ji bo vê mirov bi zimanê nivîsê re, zimanê sembol û nîþanan bikartîne û derbirîna xwe a hunerî pê dixemilîne. Ev jî hunermendiya herî bilind e ku helbestvan bikartînin. Baweriyeke helbestvan bi tenê heye, ew jî bi sembolan destpêkirina tevgera xweþikiya helbestê ye. Ji bo xweþikkirina helbestê pêþî li rês û forma hûnandinê dinêre. Çiqas kar li ser were kirin û çiqas bi zehmetî hatibe hûnandin, ewqasî helbest sipehîtir dibe. Nivîskar mînakekê ji Leandr dide; “helbest henasa sipehîtiyê ye” û dibêje; ev jî bi xweþikkirina sembolan dibe. Sembol meqiyajkirina rengan û xweþikkirina dengan e.

Di beþa “helbest û felsefe” de nivîskar dibêje; helbest û felsefe hevalên rêwîtiya dîrokê ne. Di felsefê de aqil,mantiq derdikeve pêþ, lê di helbestê de hest derdikevin pêþ. Mantiq bêyî hest bi tena sere xwe kor e, hest jî bêyî aqil bi tena sere xwe lal e. Lewra herdu jî bi hev re dimeþin. Herdu jî di noqteya giþtî de li zanîna tiþtan, sedem û mebestan dinêrin. Helbest strana dil e û felsefe jî ya aqil e. Helbest û felsefe du cureyên têgihîþtinên cuda ne. Yek nave beþekî hunerê ye, ya din nave fikirkirina bi pergal û zanîsta giþtî ye. Di helbestê de huner li pêþ be jî, di gelek helbestên hin helbestvanan de felsefe xwe derdixe pêþ. An jî huner û felsefe bi hev re di nav helbestên wan de dimeþin. Di afirandinê de tiþtên ku helbestvan dijî, feylezof di kûrahiya bîra ramanê de difikire. Helbestvan feylezofê hest, xeyal, xewn û ramanên xwe ye. Feylezof jî helbestvanê çîroka gerdûna ku em tê de dijîn e. Helbestvan bi dengekî bilind dike qîreqîr, qêrîn geh hawara serhildanê ye, geh gaziya cejn û þahiyê ye, an jî bi girîn û gazincan daxwaza xwe tîne ziman. Lê karê herduyan jî felsefeya jiyanê ye. Helbestvan kesê ku li nav keftelefta bi nefsa xwe re ye. Nivîskar li vir mînakekê ji Schiller dide; ”mirovên azad dirûvên Yezdanan didin û mirovên ku nefsa xwe kuþtine azad dibin” û gotina xwe wisa didomîne; bi rastî mirovên ku ji dîlîtiya nefsa xwe rizgar bûn î û di riya mantiqê de dimeþin azad in.
Nivîskar di dawiya gotina xwe de bi kurtî wisa dibêje; di hemû tiþtên aqil afirandî de helbest heye.

Ev pirtûka helbestvanê hêja bi hûnandina peyv û hevokên xwe yên zelal û dagirtî mîna xumxuma ava çemên sar li ser hestên laþê giyana mirovan bi zimanekî xweþ diherikîne. Bi hêviya ku helbestvan, wêjevan û lêkolîner vê pirtûkê bigirin, bixwînin, binirxînin û dîtinên xwe bêjin.
Bila destên nivîskarê me yê hêja Kamran Simo Hedilî xweþ be û di karê xwe de serkeftî be.

2009-10-28
Stockholm

xizan_silan@hotmail.com

 

 

Hûn dikarin li van jî binêrin

Ji Mûsa Þanak 3 helbest

Ji Mûsa Þanak 3 helbest

02 05 2022

Ji deftereke min çend tiþtonek

Ji deftereke min çend tiþtonek

01 05 2022

Aþa êþên jinan

Aþa êþên jinan

27 04 2022

Roja Rojnamegerên Kurd pîroz be

Roja Rojnamegerên Kurd pîroz be

22 04 2022

Ev jî hene

Gelo çirûskên

Gelo çirûskên "Bijareyên Kovara Ziryabê" bê bibin agir?

18 10 2019

Shakespera bi kurdî çem û çem çû!

Shakespera bi kurdî çem û çem çû!

29 11 2012

Çavpêketina Dawî

Çavpêketina Dawî

12 04 2020

Z-URVAN:GIYANÊ ‘’Z’’ YÊ

Z-URVAN:GIYANÊ ‘’Z’’ YÊ

07 10 2008

Rewþenbîrên TRT 6 yên Kurdistanî!

Rewþenbîrên TRT 6 yên Kurdistanî!

16 04 2009

Nivîsên Nû

Dilþêr Bêwar

Peþkên Þevê : 2

Dilþêr Bêwar

Omer Dilsoz

Play off û Amedspor of of!

Omer Dilsoz

Omer Dilsoz

Baskên ‘edebiyatê’

Omer Dilsoz

Cemîl Andok

Erebe

Cemîl Andok

Dilþêr Bêwar

PEÞKÊN ÞEVÊ

Dilþêr Bêwar

Salname

HERE JOR

Diyarname

  • Derbarê Diyarnameyê de
  • Yên piþtgirî didin Diyarnameyê
  • Agahiyên ji bo nûçeyan
  • Bikaranîna Diyarnameyê
  • Têkilî-Contact-Ýletiþim

Nivîskar

  • Cemil Oguz
  • Helîm YÛSIV
  • Cemîl Andok
  • Çorê ARDA
  • Þêxo Fîlîk
  • Cîhan ROJ
  • Zekî OZMEN
  • Hekîm Sefkan / Tava Heyvê
  • yeqîn h.
  • Kazim Polat
  • Welat Dilken
  • Bedran DERE
  • Omer Dilsoz
  • Mîrza Ronî
  • Krîstîn Ozbey
  • Dilþêr Bêwar
  • Arjen Arî / Agirdank

Beþ

    • Nûçe
    • Nûçeyên Çandî
    • Serbest
    • Hevpeyvîn
    • Berhem
    • Çapemenî
    • Spor
    • Dinya
    • Aborî
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Nivîsênkarên Mêvan

 

    • Portreya Mehê
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAÞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • Çend gotin
    • E-pirtuk
    • Spot
    • Deqeya Dawî
    • Covit-19
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giþtî
  • Facebook
  • Twitter
  • RSS

Copyright © 2005-2022 Diyarname