Alî Guler
“Fîlma Suru (Kerî) di dîroka gelê Kurd de ye. Lê di fîlmê de min zimanê Kurdî jî bi kar neanî. Heke me Kurdî bi kar bianiya, her kesa ku di fîlmê de lîst, wê bixistina girtîgehê. Yol (Rê) jî her çendî montaja wê li Ewrûpayê hatibe çêkirin jî min nekarî bikim Kurdî”
Xwediyê van gotinan Yilmaz Guney e. Wî sala 1983’an, ji rojnemevanê Fransî Chrîs Kutschera re ev gotin bi lêv kirin.
Guney, fîlma ‘Yol’ ku honaka wê li Ewrûpayê danî, hewl da ku bi motîfan bike Kurdî. Bi taybetî ji bo vê jî di destpêka fîlmê de bi tîpên mezin navê Kurdistanê nivîsî.
Li gel van gotinên Guney jî fîlma ‘Yol’ bi hemû hêlên xwe bû yek ji wan fîlman ku drama Kurdan vegot û wiha derbasî dîroka sînamayê bû. Fîlm hem bi hêla xwe ya polîtîk, hem bi çîroka xwe û bi estetîka xwe ya sînemaya berhemeke serketî ye. Ji ber ku fîlm li Tirkiyeyê qedexe bû, bi dizîka derxistine Ewrûpayê, li vir honaka wê hate danîn û kete Festîvala Fîlman a Cannesê. Fîlm li wê derê, 1982’an li gel fîlma Costa Gavras Winda (Missing) xelata ‘’Palmiyeya Zêrîn’’ stand.
Di pêvajoya festîvalê de Yilmaz Guney zedê nedihat dîtin. Ji ber kû Înterpol li wî digeriya û zêde li ber çav bûn, xeter bû. Şeva merasîma xelatê ya festîvalê Yilmaz Guney derket meydanê. Edî ew kesekî xwedî xelata Cannesê û naskirî bû.
‘Rê’ya Yilmaz Guney ev 35 sal in li Tirkiyê qedexe ye
Yilmaz Guney li cîhanê hemûyî dihat naskirin û hêdî hêdî efsaneya navê belav dibû. Lê hem li ser fîlmê hem jî li ser Yilmaz Guney qedexekirinê dewam dikir. Vê heta mirina Yilmaz Guney dewam kir. Ji ber van qedexekirinan, piştî wefata xwe jî, Yilmaz Guney li Parîsê hat veşartin. Pişti Guney jî vê qedexeyê dewam kir. Heta sala 1999’an. Paşê fîlm ji hêla Fatoş Guney ve hat nûjenkirin, hin sahne jê hatin derêxistin, bi halê 1 saet û 49 deqeyan kete vîzyonê. Ji van sahneyan yek jê jî ew sahne bû ku navê Kurdistanê dihat nîşandan ku di versiyona Cannesê ya 1982’an de hebû û rasterast Yilmaz Guney ev sahne lê zêde kiribû. Ev 35 sal in halê orjînal ê fîlmê li Tirkiyeyê qedexe ye.
Li vir niyeta me ne ew e ku bi dirêjî em behsa çîroka fîlma Yol bikin. Teqeze ku her kes di jiyana xwe de carekê li vî filmî nihêriye yan jî kêm zêde serpêhatiya wê bihîstiye. Fîlma Yol bi navê ‘’Yol-The Full Version’’ li Festîvala Fîlman a Cannesê ya 70’yî, di beşa ‘’Cannes Calassîc’ de hat nîşandan.
Li pişt vê operasyonê kî heye?
Versîyona nû ya fîlmê ji hêla çêkerê Swîsreyî Donat Keusch ve hatiye hazirkirin. Bi hin guherînên reng, deng bi versîyona 1 saet û 56 deqeyan li salona 79’an a Cannes Bunuelê hate nîşandan. Li gorî fîlmên din ên klasîk hema hema salon tijî bû. Bi versîyona nû nîşandana fîlm rê li ber pirsan vekir, bi taybetî jî mirov şaş dimîne ku organîzasyoneke mezin a mîna Festîvala Fîlman Cannesê çawa kariye tiştekî wiha bike.
Donat Keusch beriya fîlm bête nîşandan axivî û got, fîlma Yol, fîlma Kurd-Tirk e û li Swîsreyê hatiye çêkirin û got, “Fîlm sala 1982’yan li Cannesê 25 deqeyên beşên wê yê zêde jê hatin birin. Piştî 35 salan ez lê fikirîm ku fîlmê restore bikim” û bi vî rengî jî mebesta xwe vegot.
Lê pirs bi mirov re çêdibin bê ka Keusch bi kîjan mebestê fîlm montaj kiriye û projeyeke wiha kiriye. Ji ber ku hin dîmen û axaftin ku di fîlm de hatine bikaranîn rasterast ji hêla Yilmaz Guney ve jê hatibûn derxistin. Bi taybetî jî hin sahneyên Suleyman, bavê mafya yê Edeneyî hene ku di fîlmê de karekterê 6’ê ye û ji hêla Yilmaz Guney ve, ji bo ku li honakê nehatiye jê hatiye avêtin. Çend sahneyên qumar, fihûş û têkiliyên mafyayê yên çend deqîqeyan dewam dikin li fîlm hatine zêdekirin, ji bilî vê tiştekî nû di fîlmê de nîne.
Keusch di hembêza gemarî ya dewleta Tirk de ye?
Bi honakê hatiye lîstin, bi dengên nû, bi honaka Yilmaz Guney a 1982’an hatiye lîstin. Îcar fîlm bi vêrsiyona navê nûkirinê ji nû ve bikeve pîyasê. Dema nîşandanê Donat Keusch di axaftina xwe de bi awayekî germ spasiya perpirsyarên wezareta Tirkiyeyê kir û ew jî li salonê rûniştibûn. Paşê bi hev re derketin. Bi rastî jî piştî vê tabloyê, mirov ji xwe dipirse, gelo Donat Keusch dixwaze li ser vê fîlmê bazirganiyê bike? Ji bo derxistina nivîsa Kurdistanê ji fîlmê, gelo rayaderên Tirk çi dan Donat Keusch? Yan na, ev operasyoneke wendakirina orîjînala fîlmê ye. Ji ber ku mafê fîlmê di deste Donat Keusch de ye. Ji vir û bi şûn ve li her derê ev versiyon dê were nîşandan. Ev jî tê maneya wenda kirina fîlma ‘Rê-Yol’a orjînal. Gelo li pişt vê operasyonê kî heye?
Lê mirov fêhm nake ka Komîteya Festîvala Filman a Cannesê piştî 35 salan çawa versiyoneke li ser orjînala wê hatiye lîstîn, qebûl kiriye. Divê bersiva vê pirsê were dayîn. Rast e, Cannes her sal beşek jî fîlmên klasîk nîşan dide. Lê ne bi vî awayî…
‘Rê’ bi Kurdistanê xelat wergirt
Yilmaz Guney bi zanîn û bi armanc nivîsa Kurdistanê xist nava fîlmê. Ji bilî vî navî stranên Kurdî hinek jî axaftinên navberê yên xwezayê jî lê zede kirin. Armanca Guney, fîlma di bin şert û mercên qedexekirî û zehmet de dîmenên wê hatibûn girtin, li Ewrûpayê bi vê rê rengê Kurdî lê bar bike û fîlmê bike berhemeke Kurdî û bi vî awayî li qada navneteweyî were belavkirin. Yilmaz Guney li biryara xwe xwedî derket û ji bo nîşandana Cannesê jî şertê eger, “Nivîsa Kurdistanê were derxistin, ez ê fîlma xwe vekişînim” got. Bi helwêsta xwe fîlm da nîşandan û xelat wergirt. ‘Rê-Yol’ a xwedî Palmiya Zêrîn bi Kurdistan e. Ya Yilmaz Guney û orjînal jî ev e. Ji bilî vê ‘Rê-Yol’ a din ne ya Yilmaz Guney e û li ser hatiye lîstin.
Rastî û çîroka fîlmê, çûyîn û girtina xelata Cannesê ewxas zelal û li ber çav e. Ji terefê her kesî ve jî tê zanîn.
Lê çêkerê fîlmê Donat Keusch, di hinek îdîayên cuda tîne pêş. Ew dibêje, fîlma Yilmaz Guney a orjînal ev e. Piştî 33 saliya mirina Yilmaz Guney îdîayek bi vî rengî gelo çiqasî ezlaqî ye. Ev jî mijareke din e û bersiva vê jî Donat Keusch û raya giştî bila bide.
Piştî nîşandana fîlmê, li ser pirsa “Çima nivîsa Kurdistanê hate derxistin?” Keusch got, “Halê orjînal ê fîlmê ev e. Min ji Yilmaz Guney pirsî, wî jî wiha got.” Ev ne bersiveke di cîh de ye gerek Donat Keusch, bersiva vê pirsê bide.
Fatoş Guney jî li dijî van guhertinan dertê. Şerê wê û Donat Keusch jî li ser mafê fîlmê ye. Ew me elaqedar nake, lê em ji bîr mekin, sala 1999´an dema fîlm li Tirkiyeyê ket vîzyonê, wê demê fîlm hatibû sansurkirin û nivîsa Kurdistanê jê hatibû derxistin. Heman tişt îro jî dewam dike. Lê Kurd û hezkerên Yilmaz Guney, bi hizra min wê elaqeyê nîşan vê fîlmê nedin. Ji bo wan yek ‘Rê-Yol’ heye, ew jî ya Yilmaz Guney a bi Kurdistan e.
aliguler1926@gmail.com
22.05.2017, Yenî Ozgur Polîtîka