.jpg)
1
Heke meriv li jêderk û geÅŸedanên romanê bifikire, pênaseya romanê bi bîr bixe ê gelek bersivên pirsên bikevin vê nivîsê werin dayîn.
Roman wekî berhema bajarîbûnê, bi kurtî, tê derbirîn û her takekes derdixe pêÅŸ me. Ku meriv li rewÅŸa bajarîbûna kurdî û bajarên kurdî binihêre pê re mijarên cuda û yên lezgîn têne pêÅŸ. Tablo wisa ye, ji alî pîÅŸesazî, bajarîbûnê ve arîÅŸe hene. Dîsa jî nivîskar û rewÅŸenbîrên kurd xwe li karekî zehmet û bi mijûlahî digirin romanan lê dikin. Li vir, rewÅŸeke ecêb dertê ew jî ew e; nivîskar an jî rewÅŸenbîr li dinyayê belav bûne, di nav jiyaneke modern û bajarî de dijîn lê kurdî bi wê jiyanê re têra xwe ne hevnas e û heta gelek nivîskar jî di nav jiyana rojane de bes bi kurdî najîn!
RewÅŸên wisa bi tevî ratsiyên dîtir, me dibin wê tabloyê ku hê di gava pêÅŸî ya romanûsiyê de alozî, arîÅŸe û astengî hene ku em serê xwe pê re biêÅŸînin.
2
Tabloya gelemperî ya astengî û arîÅŸeyan ne ji wan tabloyan e ku meriv lê binihêre û biçe; di civakên totalîter de, di welatên ku desthilatî bi hemî hêza xwe ketibe nava jiyan û ziman, li welatên wisa qalib, elimîn bi hukum in, kes û girseyên ji wê atmosferê aciz, exlebe li Rojhilata Navîn, di dewsa xwe li xeyalên jiyana modern bigirin, di dewsa bi pey demokrasiyê, azadiyê bikevin, (kesên kêmzêde xwe wekî takekes dibînin jî di nav de) xwe li jiyana kevnare û berhemên wê jiyanê digirin…
Sebebê ku, li vê erdnîgariyê mirov bi axîn û oxîn bêriya zarokaniyê dikin muhîm in ew rewÅŸ bi tenê ne nostaljî û rastiyên dewrên jiyana mirov in, jiyana ku tê de dijî jiyaneke ziwa, bêreng, bi êÅŸ û azar e ji lewre hewl dide xwe bispêre ciyekî, warekî…
3
Hêviyên ji romanan têne kirin li gorî rewÅŸên hatî bibîrxistin ÅŸikil digirin, bi gelemperî û bi kurtî ew tê hêvîkirin ku roman bi qalib, bi ÅŸêwaz, bi reng û dengê xwe biÅŸibe berhemên çanda devkî! Ne bajar, ne aloziyên bajarîbûn û takekesiyê, ne detay û sêwirînên li ser bergehên romanê ÅŸikil digirin bes nakeve rojeva romanûsiya kurdî…
RewÅŸeke wisa balkêÅŸ e ku girseya xwendevanan bi gelemperî ji rewÅŸenbîran tê pê. Ew rewÅŸenbîr wexta bi tirkî romanan dixwînin arîÅŸeyan najîn û haydarî edebiyat û romanûsiyê ne, xwendevanên jêhatî û baÅŸ in heman kes wexta romanên kurdî dixwînin her tiÅŸt diguhere; di romanên kurdî de xwe li qalib, duriÅŸme, ajîte û êÅŸa afîÅŸekirî digirin, her ku meriv karibe bêje ji têkiliya wan û ziman e jî, lê difikirim sebebeke dîtir ya muhîm heye ew jî ew e ku di qada kultur û edebî de reÅŸenbîriya kurd di nav biyanîbûneke sotînerde ye çimkî wexta romanên bi zimanên biyanî dixwîne bi çavekî rexnegirî dixwîne, bi çand û kultura wî welatî re rû bi rû dibe, hem bi xwe pêÅŸ ve diçe hem jî dibe sebeb pirs û pêÅŸkeftin di wî zimanî de biqewimin (exlebe erebî û tirkî). Ew rewÅŸenbîr û xwendevan ne amade ye bi çavê rexneyî li çand û kultura kurdî binihêre, wê taqet û hêviyê bi xwe re nabîne ku kedê bide çand kultur û edebiyata xwe wisa ku mirov xwe dispêrin hincetekê ew jî ew e ku tê gotin, kurd û kurdî di warê edebiyat û romanûsiyê de hê di destpêkê de ne, ew nêzikahî, wekî ji hêmanên realîteyê be tiÅŸtek îfade dike wexta dibe hincet rewÅŸeke din dertê meydanê!
Zîneta li jiyanê, qewimînên di jiyanê de, rewÅŸa civakî û ji sebebên dîtir xwendevanên kurdî jî her bi hêviya “qalib-romanan in”!
4
Li coxrafya ku hê jî dêw û fîgûr û lehengên xeybane bi hukum in, li coxrafya ku di dewsa mirov û girse li benda hiÅŸek rewÅŸen û ronî bin her li bendê bimînin ê rojekê yek were û wan xilas bike di berhema bajarîbûnê de jî yanî di romanûsiyê de jî beriya romanê bifikirin li “romanûs” miqate ne bê ka çiqas dikare bi ziman û ÅŸêwaza dêw û fîgurên arkaîk tevdigere! Wisa ku ew “fîgûr-romanûs” li hêlekê postê rexnegir û nivîskarê modern li xwe dike û pêÅŸkêÅŸî dinya derî romanûsiya kurdî dike li alî din jî derman enjekteyê wî rehê xwendevaniya kurdî dike ji wî rehî, ajîte, hestiyariya merivan kor dike ne bi wê hewlê ye ku aliyê entelektuelî yê romanûsiyê were rojevê çi wext hin xwendevan wan rastiyan bi xwendinên xwe tînin rojevê ew kes qalibên rewÅŸên siyasî û rewÅŸa kurdan a siyasî tînin rojevê pê re jî “gotinên mêrane” dikin bê çiqas mêr in û dikarin serî bi siyasetê re bikiÅŸînin, ya trajîk komîk ew e ku ew xwe li edebiyata polîtîk îdeolojîk nagirin lê di meriyetê de her gotina wan her rexneya wan di wî warî de ye, ji xwe re nakin kar da bi meh û salan serê xwe bi romansûyiyê re , bi romanûsiya li dinyayê tê kirin bi wê romanûsiyê re biêÅŸînin!
Tam li vir têkiliya romanê û neteweyê xwe dide der pê re jî pirsa rewÅŸenbîriya kurd ya ku ji alî îdeolojîk ve her di jiyanê de cî daye xwe, rabêjên xwe sazkirine ji alî ziman û neteweyî ve ji alî gengêÅŸiyên nivîskî ve hê nû ÅŸax dide çimkî rabêjin dîndar, siyasetmedar û rewÅŸenbîriyê (çi mihefezekar çi jî lîberal, çepgir… bin) ew kelem in nahêlin roman bi cî û warê xwe werin rojevê, werin gengêÅŸîn çimkî ne amade ne bi rabêjên xwe re rû bi rû bin!*
5
Çi bû sebeba vê nivîsê? Mi paragrafeke wisa dabû hiÅŸê xwe ku ê mi ew di medya civakî de parve bikira:
Kulîlkdankekê bifikirin. Exlebe xwendevanên vê demê yên kurmancî li bendê ye tu hew kulîlkekê têxî wî kulîlkdankekê heta mimkûn be bila ew kulîlk ji cîwarê welatê wî be û gerek tu li ber serê xwendevan rûnê, jê re bilorînî an jî bi ziman û ÅŸêwaza berhemên devkî her xîtabî hestê wî bikî.
Heya ji destê min hat min hewl da ez kulîlk û gulên cuda têxim wê kulîlkdankê ku carna axa xeyalî têxim binê wan gul û kulîlkan lê her gul û kulîlk bi navê xwe bi çîrokên xwe cuda bin, bi sêwirîn bin wisa ku xwendevan her jiyana diherike jî ji bîr neke li wê jî bifikire. Hewl didim bi xwendevan re bi ser rêyekê bikevim ku ew rê her carî çîroka gul û kulîlkekê bîne pêÅŸiya me lê dawiya dawî ew gul û kulîlkên kulîlkdankekê ne, bi rengê xwe bi dengê xwe. Helbet zor e jî çimkî wexta ew taqet bi min re tunebe ku ez karibim wê axa xeyalî bi awayek xweÅŸ û hevgirtî, wekî hev li binê gul û kulîlkan raxim ê arîÅŸe derên di berhemê de.
Ji alî ÅŸêwaz û teknîkî ve, lê haydar im ku romanên wisa bi gelek kesan “giran” tê, peyva giran a hin xwedevanan e lê hêviya min ew e ku serê xwe pê re biêÅŸînin, her carê li kulîk û gulekê bifikirin temam meriv dikare hew gulekê jî bike diyarî, meriv dikare wext û xwendina xwe hewl li gul an jî kulîlkekê bibuhurîne lê çima em ji qevdek gulûkulîlkan an jî ji gul û kulîlkên di kulîkdankekê de acizî dikin?
Bi awayek Armonîkaya HêÅŸîn jî yek ji sebebên vê nivîsê ye. Romaneke ku mijara wê li ser huner, rewÅŸa bajarvanî, hin rewÅŸên polîtîk ÅŸax dabe û ji fîgurên ji warên bejahiyê, ji fîgurên ji tarîxa nêz ya polîtîk, ji laîkiya sert û qeyranên geÅŸedanên modernîzmê were pê û wekî ceribîn, zimanê sert yê modernîzmê bijartibe û pirsekê arasteyî me bike bê ka çend dilê me hene û her “dil” an pêÅŸkêÅŸî me bike ew roman ka bibe xwedî çîrokeke çawa ê di serî de ji bo romanûsê xwe jî bibe sebebê mereqeke piçûk!
*Helbet ji nedîtî ve nayêm, ne reÅŸbîn im û tam li vir divê meriv Mehmed Uzun bi bîr bîne ku ji alî entelektueliyê ve serê xwe bi edebîyatê re, bi romanûsiyê re gelek êÅŸand. Dîsa HaÅŸim Ahmedzade, Îbrahîm Seydo Aydogan, Helim Yûsiv serê xwe bi romanûsiya kurdî re êÅŸandine û her wiha gelek kesên dîtir jî bi mishef û tezên xwe romanûsiya kurdî-kurmancî nivîsîne anîne rojevê. Hewla min ew e bi bîr bixim ji alî akademîk, lêkolînerî ve meriv çiqas jêhatî û serkeftî be jî wexta têkiliya merivan û kurdî qels be meriv nikare romanûsî û detayên romanekê bi dest bixe û meriv dikeve nava xefik û qalibên rojane ji lewre hin tez û mishef, nivîsên derheq romanûsiya kurdî de ji wê hêlê ve biarîÅŸe ne ku divê meriv bi bîr bixe û ew jî dibin sebeb hin ji ber her xwe dubare bikin, hin gengêÅŸî bêyî parsû û bêyî detay bimînin…
.jpg)
.jpg)
.jpg)
