Mîrê ziman û zemana xwe, firarê zemana mezin
Ferzan Þêr
Ger hemû gotin, nivîs û gotegotên li ser kurdî û bo kurdî bihatana dijîtalîzekirin, di ewra peyvan (word cloud) de dê teqez peyva herî ber biçav û mezin peyva klasîk bibûya, Xanî, Cizîrî û Celadet jî dê li pey wê bihata. Divê li xwe mikur werim ku tu carî nava min klasîkan baþ nebûye û wekî ku Calvino dibêje kesên klasîkan dixwînin nabêjin “ez dixwînim”, dibêjin “ez cardin dixwînim”; ez jî ji wan kesan im, dema behsa klasîkekê bû û min xwendibe rûyê min sor dibe. Di vir de qesta Calvino helbet ji xwendin û nexwendinê pêve taybetmendiya klasîkan dide nîþandan ku xwendinên wan ên dubareyî, sêbareyî û çend carên din gengaz e. Li gor hinek rexnegirên mîna Jale Parla jî ji xwe “her xwendin ji nû ve xwendin e”. Ev yek herî bêtir jî li klasîkan tê. Mirov dikare bi vî çavî li gelekên metnên kurdî binêrin ku klasîkên kurdî bi temenê xwe ciwantirîn klasîkên neteweyî ya dinyayê ne.
Gelo ji nû ve xwendina nav û berhemên Celadet Alî Bedirxan gengaz e?
Qesta min ji ji-nû-ve-xwendinê ev e ku berhem di dem û mekaneke (erdnîgarî) sabît de ne bes wateyeke xwe hebe; an jî di demên dîtir de yanî gelek wext li ser çapkirina berhemê bikeve jî, pêncî sal þûn de bo mînak, li erdnîgariyên din ên gerdûnî jî bikaribe bê fahmkirin, her carê ku hat xwendin jî wateyan li xwe zêde bike. Bo mînak, çîroka “Gazinda Xencera Min” alegoriya qedera Kurdistanê ye di navbera qelem û xencerê de, yanî di navbera erka siyasî/zanîn û þerê çekdarî/parastina bi hukmê leþkerî ye û gelo bes di þertên wan deman de dikare bê fahmkirin ango di salên îroyîn jî dikare bê fahmkirin; wateya xwe heman e, ango têgihîþtina wê bi demê re guherî ye; çend xwendinên din jê dertên gelo; gelo çîrokên îroyîn ku xwe dispêrinê hene an na… Mirov dikare nimûneyên ji-nûve-xwendinê zêdetir bike.
Di serî de ji ber ku C.A.B (ji ber timakariya Kundê wiha bi kurtî dinivîsim) bi karê zimên (linguistik, ferheng, kovargerî, folklorî hwd.) mijûl bûye, bersiva me “na” ye. Ne tev be jî, gelek ji van qadan rê nadin ji-nû-ve-xwendinê, piranî xebatên bingehîn in ku mirov divê ji wan dest pê bike. Kes û xebatên afrîner ji wan jî tiþtên afrîner derdixin helbet… Lê dema min çîrokên C.A.B xwendin min dît ku çîrokên wî rê li ber xwendinên cuda vedike, lê belê ji naverokên xwe bêtir “nav” û “kirinên” wî, wî dike kesekî “klasîk”.
C.A.B hem bi navê xwe Celadet Alî Bedirxan hem jî bi navê mustear ên mîna Cemþîd û bêtir jî bi Biþarê Segman nivîsandine. Gelek mijar û biwarên cur bi cur dane ber xwe: wergêrî, çîroknûsî, kovargerî, zimannasî, folklorîstî, siyasetmedarî hwd; kurteçîrok, çîrokên tarixî, çîrokên kevn (mîtolojîkî), ceribandin û nivîsên siyasî, xebataên ferhengî û gramerî; bi zimanên osmanî, kurdî û frensî nivîsandine; di her çîrokên wî nivîsî de, ango bijartî de jin rolên sereke dilîzin (Nahîde, Rindê û Zîzê, Fehîme, Viyoletê, Jinikê ku mêrê xwe dikuje, Dayîn; di çîrokên tarixî de, Klêopatre, Vêna, Mariya, Dimitriya, Lûna, Honorya,); li Stenbolê (kalamiþ), li Dihokê, Bêrûtê çîrok nivîsandine, ji welatê ûrîsan heya Asya Navîn, ji Kurdistanê heya Ewropayê serê qelema xwe dirêj kiriye. Ez dibêm mirov grafîkeke ji cihên ku wî nivîsandine ber bi cihên ku çîrok tê re derbas dibin xêzan çêbikin wê wekî reklama þîrketên balafiran qelema wî xwîneran bibe gelek deverên cîhanê. Tevna C.A.B wekî atlasa kiþweran e.
Di nav çîrokên wî de du çîrokên wî hene ku bergeha çîrokên wî yên hunerî û sîyasî nîþan dide. “Li Ber Tevna Mehfûrê” çîroka malbatekî ye ku prototîpa Kurdistanê ne. Li gor tevna çîrokê bav “wesandiye” ku kur (Gefo li gor wetana erotikî ya Afsaneh Najmabadi, netewe ye) divê bixwîne, bibe zana da ku welat rizgar bike. Jin dixebitin, dayik dixebite, her du xwiþk-Zîzê û Rindê, dixebitin ji bo ku Gefo bidin xwendin. Di vê çîrokê de du tiþt bala min kiþand ku yek jê hunera tevna mehfûrê ye. Edîbên baþ ên gerdunî gelek caran di pêþkêþkirina hunerên xwe bi metoforeke din a hunerî, bi awakî metafiksiyonel pêk tînin. Nivîskara navdar a ermen Zabel Yesayan -ku hevçerxa C.A.B- di novellaya xwe ya Surgun Ruhum (Ruhê Min ê Sirgun) de pêþangeh û nîgarkêþiyê dike mijarokek mesela, fikrên xwe yên hunerî di ser wan re dide. Di çîroka “Li Ber Tevna Mehfûrê” de jî bi ya min tevna mehfûrê bi xwe hêla C.A.B a hunerî ye þanî me dide. Hêla din ya çîrokê jî alegoriyeke bindestiya Kurdistanê ye, ne alegorî ye, raste rast ew bi xwe ye. Zanebûna heyî (di ser Zinar re), yanî fikriyata întelektuwelî ya wê serdemê têrê nake ku barê bindestiyê ragire û qedera neteweyekê diyar bike, lazim e Gefo ji qelemên haziran hîn tûjtir be, belkî lazim e bi þûreke zengnegirtî, bê tûjkirin. Di vê çîrokê de felata mutleq di qelemê de veþartiye.
Di çîroka “Gazinda Xencera Min” de jî dubendiya qelem û þûrê heye. Xencer û qelem du hêmayên sereke ne di edebiyat û fikriyata kurdî de ku secereya wan heya Xanî dirêj dibe. C.A.B tevlî nîqaþa salane dibe bi vê çîroka xwe re, “gazinda xencerê” digihîne nifþên li pey xwe. Li gor wî xencer ji ber tercîha qelemê ji bîr çûye loma jî zeng girtiye. Lê gelo serencama qelemê çi ye? Ez dibêm C.A.B wekî kevirekî anakronîk vê pirsê davêje nav bîra nifþên nû. Di rêzefîlma navdar a bi navê Narcos (ya resen) de Escobar tevî gerîlayên M-19 hevkarî dike, ji muzexaneyê þûra Bolîvar didizin, li wir dîmenek heye, di nav camên þikestî de ku þûr tê de nîþan didin, dibêje “þûrê Bolîvar vegeriya nav þer”. Þûrê Bolîvar sembola serxwebûn û yekpareyî ya Amerîkaya Latînî ye. Bûye mîteke avakar di gelek karên wan ên hunerî de. Hin sembol hene þopa wan hem kevnar e, hem jî di bîra nifþên dahatûyê de tovên wan hene. Xemên ku C.A.B xwarine jî bi vî rengî ye, hem rabirdû tê de ye, hem jî dahatû. Ev jî berê me dide têgeha kairosa yewnanî. Kairos yek ji têgeha demê (zeman) ya yewnanî ye. Þîrovekarên van têgehan kesên mîna Agamben û Walter Benjamin hêlên wê yên þoreþî/polîtîkî/dîrokî dinirxînin. Þîroveyên hêsankirî jî diyar dikin ku kronos (kronoloji) jimareya demê, kairos “çawaniya” demê ye; hinekan jî kronosê diþibinîn çemê, kairosê diþibînin golê. Li gor Bulent Diken jî kairos hem zeftkirina rihê zemên e, hem jî di heman demê ji aliyê zemên ve zeftkirina kirdeyê bi xwe ye. Li gor vê pênaseyê C.A.B yek ji kurê wê secereya xencer û qelemê ye. Mîna ye surfjenên behran; ne wekî kesên ji rêzê di çemê kronolojiyê de çem û çem diçe, ne jî di goleke bê pêl de avjenî dike, wî bi xwe wekî surfjenan li alavên xwe amade dike, dema pêlên demê jî zevt dike pê re hunera xwe dide nîþandan. Bi her du lingên xwe li ser textê surfê ye, xwe radestî pêlê nake, hukmê pêlê dike; her pêl jê re hunereke din e ku li jor me behsa wan kirî. Loma wekî wergir û mudaxilê zemên ji tevî berhem û bêtir jî bi navê xwe ne “qanon” e “klasîkek” e CELADET ALÎ BEDiRXAN. Bi her xwendinê re xwendinên nû wehd dike.
Ev nivîs di hejmara 4'an a kovara Kundê de hatiye weþandin.