Dawud Rêbiwar/Stenbol
Nivîskar Jan Dost ku di van salên dawîn de bêhtir bi romanên xwe balê dikişîne, di demên dawîn de bi wergerandin û şîroveyên xwe gelek berhemên hêja û giranbuha cardin vejand pêşkêşî hezkiriyên pirtûkxaneya kurmancî kir. Piştî wergerandin û şîrovekirina berhema Mela Mehmûdê Beyazîdî ya bi navê 'Adat û Rûsumatnameê Ekradiye niha jî wî Ferhenga Elî Ekber Kurdistanî ya ku 140 sal berî niha hatiye nivîsandin wergerand Kurmancî. Ferhenga navborî ku ji 256 rûpelan pêk tê, bi navê "Ferhenga Kurdistanî" ji hêla Nûbiharê ve hate weşandin. Hêjayî gotine ye ku Jan Dost berî van xebatan jî berhema Ehmedê Xanî ya navdar Mem û Zîn li kurmanciya roja me anîbû û ev berhem jî ji hêla Avestayê ve hatibû weşandin.
Jan Dost, ji bo Ferhenga Kurdistanî jî pêşgotineke berfireh nivîsandiye û der barê Ferhenga Kurdistanî û danêrê wê Elî Ekber Kurdistanî de jî gelek agahî dane. Her wisa, di ferhengê ligel wergerandinê wî gelek peyv şîrovekirine û gelek agahiyên hêja lê zêde kirine.
Jan Dost, di pêşgotinê li ser sedema amadekirina Ferhenga Kurdistanî wiha dibêje: "Dema ku min jî dest avête vê ferhengê û şîroveyên peyvan ku bi Farisî bûn, wergerande zimanê Kurdî, zaravayê Kurmanciya jorîn, mebesta min ew bû ku ez jî ji alî xwe de û li gor karîna xwe, pirekê di navbera zaravayên zimanê Kurdî de ava bikim. Bi vî awayî, zimanê Kurdî dikare gavin zêdetir ber bi standarbûnê de biçe. Dikare bibe xwedan ferhengeke mezin ku peyvên Kurdî ji Kirmanşahê heta Kurdaxê û ji Bayezîdê heta Qamişlo û ji Sine heta Amedê di xwe de biguncîne. Ji bo ku peyvên Kurdî li ser zimanan bigerin, mirov hogirî wan bibe û ew bibin milkê her Kurdekî, her nivîskarekî, divê ferhengên wisa li bazarê werin dîtin. Ziman ji xweber pêşnakeve, û gencîneyên zimanan yên veşartî, wê her di bin axê de bênirx bimînin ku danekevin bazarê û ronahiyê nebînin."
Ji pêşgotina Jan Dost agahiyên der barê Ferhenga Elî Ekber Kurdistanî:
"... xwediyê wê kesekî Kurd bû û Kurdperwer bû jî. Mervantiya wî jî bi mîrekên Erdelanê re hebû (ew pismamê Mestûre ya navdar Mahşeref Xanim e "1805-1847" û malbata wî ji dema kalkê wî de di dîwanên Erdelaniyan de katib bûn) Lê ew bi xwe dibêje ku wî ferhenga xwe bi alîkarî û bi daxwaza Mu`temed Eldewle Ferhad mîrza nivîsiye. Ferhad mîrza jî ku apê ahê خranê Nasireddînê Qacarî bû, jixwe ne Kurd bû, û li ser destên wî mîrgeha Erdelaniyan ya ku nêzîkî heft sed salî li ser piyan mabû, têkçû û hate rûxandin û êdî desthilatdariya Kurdan li Kurdistana rojhilat di sala 1867an de bi yekcarî çû.
Ji vî alî de ev ferheng, yekemîn ferheng e ku Kurdek li ser bingeheke zanistî û pitî xwesipartina ferhengên zimanên din diafirîne. Nûbihara biçûkan a Ehmedê Xanî (1651-1707), û Ehmediyeya êx Marifê Nodehî (1752/53-1838), herdu jî du ferhengên Kurdî/Erebî bûn, lê bi helbestî hatibûn nivîsandin û navê ferhengê ji bo herduyan jî mezin e. Em dikarin vê ferhenga di nav destê xwe de wek yekemîn ferheng bihesibnînin ku Kurdan afirandiye. Heta ku agahiyên cuda bi dest me bikevin û vê nerîna me biguherin, em bêgav in vê yekê mîna rastiyê qebûl bikin.
Ev ferheng, di demeke zêde aloz û tevlihev de, û di nav atmosfereke siyasî ya kambax de ji Kurdên rojhilat re, hatiye nivîsîn. Di baweriya min de, pitî ku hikumdariya Kurdên Erdelanî di sala 1867an de çû û êdî rima desthilatdariyê kete destê biyaniyan, hestên netewî li ba xelkê ji berê gurrtir bûn. Wan êdî bi çavên xwe dîtin ka çi hate serê binemala Erdelaniyan û çawa ew mîrnuîniya mezin herifî û hate xwarê. Elî Ekber Kurdistanî, ku karmendekî mezin bû di dewletê de, ev bûyer bi çavên xwe dît û bû ahidê herifîna desthilatdariya Kurdan a sedê salan. Ev atmosfera aloz ji bo Kurdan, bû faktorê bingehîn ku E. E. Kurdistanî hewl bide bi qelema xwe, tarîxa milletê xwe vejîne, û zimanê herêma xwe biparêze. Guman nîne ku hestên netewî li dû vê yekê ne, çiku nivîskar bi xwe di pêgotina kitêba xwe Hedîqeê Nasirî de dibêje:
Min berî demekê du sê cild kitêbên kevn û nû yên cografiyayê xwendin û li wan nerî. Tevî ku nivîskarên wan kitêban hûrik hûrik li ser her mijarê rawestiyane, lê bi tu awayî nêzîkî mijara cografiya vê wilayeta Kurdistanê nebûne û behsa wê nekirine. Îcar hezkirina welat ku nîana îmanê ez dehf dam ku ez kitêbekê derbarî tarîx û cografiya Kurdistanê binivîsim.
Ev ferhenga ku berî 140 salî hatiye nivîsandin, ji bo lêkolînerên zimanê Kurdî, ji bo Kurdnasan, zimanzanan û her kesê ku bixwaze ferhenga xwe ya Kurdî ferehtir bike, û dewlemendiya zimanê Kurdî nas bike, gelekî pêwist e. Ew ji bo xwendevan û nivîskar û wêjevanên dema me ya îro û her demê jî pêwist e. Ew dikarin tê de gelek peyvên Kurdî ên resen û lihevhatî bibînin û di berhemên xwe de bikar bînin. Herweha di rêya vê ferhengê re dikarin gelek agahî li ser zaravayê başûrê rojhilat û bi taybetî yê bajarê Sine û derdora wê, werbigrin. Ew dê bala xwe bidinê ku zimanê Kurdî bi rastî jî yek malbat e û çiqas herêm dûrî hev bin, û cografya sînoran deyne jî, lê ziman her yek dimîne..."
Digel Jan Dost, Mihemed Reûf Tewekkulî jî ji bo Ferhengê pêşgotinek nivîsandiye û ew jî der heqê ferhgê de gelek agahiyên sûdewer dide. Tewekkulî bi sernavê "Beşê mêjûyî di vê ferhengê de" van agahiyan dide:
"Daner 23 rûpel ji ferhengê, ji bo şîrovekirina kok û nijada gelê Kurd veqetandiye. Ew jî ketiye bin tesîra mêjûnûsên ne Kurd, û efsaneyên wan dubare kirine, weke efsaneyên ku dibêjin: Kurd ji tuxmê wan kesa ne ku ji kuştina bi destê Dehhak filitîne, yan: Kurd ji cinnan peyda bûne, yan jî Kurdan bi nijadê Erebî ve girêdidin. Hal ew e ku Kurd li gor belgeyan û lêkolînan, Mîdî (Medî) û ji nijadê Arî ne. Lê dema tarîx bi destê dijminên Kurdan û mêjûnûsên bargeh û padişahan tê nivîsandin, tiştekî asayî ye ku di piraniya wan nivîsan de bê însafî hebe."
Elî Ekber Kurdistanî kî ye?
Mihemed Reûf Tewekulî der barê danêrê Ferhengê Elî Ekber Kurdistanî de jî ev agahî dane:
"Navê wî Elî Ekber e, navdar e bi weqayi`nigar (serpêhatînivîs, mêjûnûs), leqeba wî Sadiqulmulk e, texellusa wî (Texellus nasnavê ku helbestvan ji xwe re hildibijêre û di dawiya helbesta xwe de tîne. J. Dost) Efser e.
Ew kurê Ebdullahê munşîbaşiyê (serekê nivîskarên dîwanê. J. Dost) ku texellusa wî Rewneq e, kurê Mihemed Axa ye. Ew yek ji wêjevan û helbestvan û nivîskarên serdema xwe tê jimartin, li gor gotina rehmetiyê Baba Merdox di kitêba Tarîx Meşahîrî Kurd (mêjûya navdarên Kurdan. J. Dost) de, rûpel 62 beşê duyemîn, Elî Ekber di 13 şewala 1317 koçî de (3-2-1900) çûye rehmetê. Ew ji binemala Qadiriyên Senendecê (Sine) ye û kurmamê Mahşeref Xanim (Mestûre) helbestvan û mêjûnûsa Kurd a mezin e "di sala 1264 koçî (1847/1848) çûye rehmetê". Ji bilî vê ferhengê, Elî Ekber kitêbek derbarê tarîx û coxrafiyaya Kurdistanê de nivîsiye, navê wê: Hedîqeê Nasiriye (Baxçeyê Nasirî. J. Dost) ku di sala 1364(1986)an ji hêla min (M.R.Tewkkulî) ve hatiye çapkirin, herweha, dîwaneke wî ya helbestan ku hîn çap nebûye heye, di destê birêz Mihemed Xerîqî de ye li Senendecê (Sine)."
Kunyeya Pirtûkê
"Ferhenga Kurdistanî!
Elî Ekber Kurdistanî (1900)
Wergera: Ji Farisî Jan Dost
256 Rûpel
Weşanên Nûbiharê 2010 Stenbol.
***
Bi şertê nîşandayîna çavkaniyê her kes dikare nûçe, nivîs û fotoyên Diyarnameyê bikar bîne. Bêyî nîşandayîna çavkaniyê bikaranîna nûçe, nivîs û fotoyên Diyarnameyê qedexe ye.