Di sedsaliya Rojî Kurd de nivîskarên kurd axivîn
Diyarname
Ji bo sedsaliya kovara Rojî Kurd li Stenbolê bi beþdariya gelek nivîskarên kurd roja 16'ê mehê konferanseke hate lidarxistin.
Konferansa ku ji aliyê Koma Xebatên Kurdulojiyê ve li Zanîngeha Bîlgî beþa Santral Îstanbul li dar ket de her axifgerî li ser aliyeke Rojî Kurd sekinî. Konferansa ku serê sibê dest pê kir heta êvarê bi sê daniþînan bi dawî bû.
Axaftina destpêkê ya konferansê ji aliyê Prof. Mete Tuncay ve hate kirin. Tuncay got ku di dema Osmanî de cureyeke xweseriyan hebû, bi Meþrûtiyetê re xweseriya kurdan ji destê wan hate girtin, ji wê rojê de heta niha têkoþîna kurdan dom kir, ev têkoþîn têkoþîna xweseriyan e.
Ji bilî Tuncay hemû beþdarên konferansê kurd bûn. Vaye ji konferansê hin not:
- Hamit Bozarslan:
Berê li Ewropayê zêdetir li ser Filistînê lêkolîn dihat kirin, niha herî zêde li ser kurdan lêkolîn têne kirin.
Rewþenbîriya kurdan li Stenbolê çêdibe. Rewþenbîriyeke bi sînor e. Hejmara wan 100 - 150'yî derbas nabe. Ew ji malbata mîran derketine. Di nav de hin ji eþrafên (mezinên) Diyarbekirê jî derketine.
'Mektebên Eþîretan' ji bo zarokên eþîran wekî rehîne bigirin hatin vekirin. Zarokên eþîrên ereb, kurd,arnawûdan li wir dixwînin. Ji bo serekên eþîretan serî hilnedin ew hinekî jî wekî rehîne têne girtin.
- Bulent Bîlmez:
Dema Osmanê di çapemeniya Osmanî û Tirkî di bin navê "Çapemeniya Osmanî" de û yên din jî di bi navê "Yên din" de weþanê dikin. Çapemeniya kurd û ermen jî di bin navê "Çapemeniya Osmanî" de weþanê dikin. Bi 22 zimanan weþan hatiye kirin. Hejmara ku me xwe gihandiye ev e.
Wê demê rewþenbîrekî bi çend zimanan nedizaniya ew rewþenbîr nedihat hesibandin. Rewþenbîrek di weþana bi zimanê xwe de li ser yekî din nivîsek binivîsanda, wî jî bi zimanê xwe di weþana xwe de bersiv dida. Rewþenbîran dikarîn bi zimanên din weþanê bixwînin, binirxînin û dîsa bi zimanê xwe bersivê bidin. Mînak rewþenbîrên ku zimanê wan ê zikmakî tirkî be û bi gelek zimanan bizanibe gelek bûn. Rewþenbîrên roja me vê yekê fêm nakin.
Li ser çapemeniya ereb, ermen bi têra xwe lêkolîn hene, lê li ser çapemeniya kurd bi têra xwe lêkolîn nîn e. Beþek lêkolînên kesan bi xwe hene.
- Malmîsanij:
(Malmîsanji li ser peyva 'rojname', 'kovar' û çapemeniya wê demê kir) Keþtiyên ku ji Qahîreyê dihatin li îskenderunê li nava wan lêgerîn dihat kirin, ku rojnameya Kurdistanê heba dest didan ser.
Ebdulhemîd pirtûkên kurdî qedexe dike. Wê demê Þaredarê Uskudarê (navçeyeke Stenbolê) tê kuþtin. Bi îdîaya ku kurdan ew kuþtiye li hemberî malbata Bedirxaniyan fermanek tê derxistin. Hemû enramên maltabê, heta bi kurikên 11 salî, digel kesên li cem wan dixebitin jî têne sirgunkirin. 178 kesên kuhatine sirgûnkirin min diyar kirine. Digel vê yekê pirtûkên bi kurdî jî têne qedexekirin.
- Ebdulla M. Zangana:
15 sal berê li vê derê pirtûkek bi kurdî bihata dîtin jendirmeyan ew dibir. Duh min bi qasî 25 kîlo pirtûkên bi kurdî kirîn kesî tiþtek negot.
Piþtî Þerefxanê Cizîrî, M. Huznî Mukriyanî û M. Emîn Zekî duyemîn kesên pir li ser dîroka Kurdistanê nivîsîne ne.
- Mesûd Serfiraz:
(Qala her çar hejmarên Rojî Kurd ku derketine kir)
Li ser Selahedînê Eyûbî sekinîne. Ew wekî delîla dîroka kurdan nîþan dane. Çîroka Fûat Temo ku wekî yekem çîroka modern a kurdî tê hesibandin di hejmara duyem de tê weþandin.
Abdullah Cewled ji bo kurdan pêþniyara alfabeya Latînî dike, dîsa ji bo Osmanî pêþniyara modela dewleta Swîsreyê pêþniyar dike.
Xelîl Xeyalî nivîsa nivîskarê sirûda neteweyî ya Tirkiyeyê Mehmet Emîn AKsoy werdigerîne kurdî ku di warê wergerê de ev girîng e.
Rojî Kurd zêdetir bi kurmancî bû, sonranî hindik bû. Piþtî girtina wê "Hetawî Kurd" dertê. Ji ber Baban di vê kovarê de serdestin soranî ku wê çaxê jêre babanî tê gotin ji kurmancî zêdetir nivîs têne weþandin.
- Tahir Baykuþak:
(Qala kurtejiyana nivîskarên wê demê yên wekî Xelîl Xeyalî, Babanzade Îsmalî, Mihemed Salih Bedirxan, Abdullah Cewdet kir, bi taybetî jî li ser Xelîl Xeyalî sekinî) Xelîl Xeyalî diyar e kirmanc e, lê ji ber di medreseyê de xwendiye bi kurmancî nivîsên xwe nivîsandiye, bi soranî jî zanibûye.
- Samî Tan:
Di Rojî Kurd de her kesî bi zimanê herêma xwe dinivîsî. Þopên devokên herêmî heye. Hin meylên zimanê yekgirtî hebûn lê zêdetir zimanê Rojî Kurd wisa bû, her kesî devoka xwe bikar dianî.
Digel ku her kes qala çîroka Fûat Temo dike jî, di Rojî Kurd de zimanê herî þikestî jî yê Fûat Temo bi xwe ye.
- Ronahî Onen:
Rewþenbîrên wê demê windabûna ziman bi windabûna netew ve girê didin. Ziman winda bibe dê netewe jî winda bibe.
Niha çawa dibêjin xwendin û nivîsandina kurdî zehmet e, wê demê jî ev gazin heye. Xelîl Xeyalî dijî vê gazin kiriye.
Îsmaîl Haqî Babanzade ji yên bi erebî û tirkî nivîsiye gazin kiriye.
Di kovarê de nîqaþa ji bo kurdan alfabeyeke çawa tê nîqaþkirin. Abdullah Cewdet ji ber meyla wî li rojava ye alfabeya Latînî pêþniyar dike. Îsmaîl Heqî Babanzade dibêje ji bo milet ji îslamiyetê dûr nekeve pêþniyara alfabeya Erebî ji bo kurdan dike. Mevlanzde Rifat jî ji ber dibêje kurd û ermen ji heman qewmê tê loma alfabeya Ûrartû pêþniyar dike. Em dibînin ku kî ji ku bandor girtiye wê alfabeyê pêþniyar dike.
- Namik Kemal Dînç:
Di dema 'Rojî Kurd' û 'Hetawî Kurd' de kurd di warê nivîsandina dîrokê de hê di destpêkê de ne.
Ew dibêjin ji bo kurd bibin netewe divê li ser dîrok û gramerê pirtûkên wan hebin.
- Gulseren Duman:
Dixwazin di warê fikrî û îktîsadî de kurd pêþbikevin, derkevin ronahiyê.
Di nivîsan de balê dikiþînin ser çandiniyê, balê dikiþînin ser amûrên modern ên çandiniyê ku li Ewropayê bi van çandinî tê kirin. Lê dibêjin divê ev yek ne dijî qaîdeyên Îslamê be.
Balê dikiþînin ser neteweperestiya li Almanya û Fransayê ku pêþ dikeve, dibêjin ji bo em pêþ bikevin divê em neteweperest bin, Ew neteweperestiyê wekî pêdivî serdema modern dibînin.
- Ayhan Iþik:
Di sala 1909'an de di Meclisî Mebûsan de li ser 'Sînorê Kurdistanê' nîqaþ tê kirin ku sînor heta ku ye, lê ji navê dernakevin.
Hin li ser wê fikrê ne ku divê rewþenbîrên kurd vegerin ser axa xwe û xebatê bikin.
***
Foto: Cemil Oguz
Nûçeya eleqedar:
- Konferansa “Çapemeniya Kurdî ya Osmanî” li dar dikeve