Cemil Oguz
Em dibêjin bi hezaran sal e ku Newroz heye. Em dibêjin roja serhildanê ye, hatine biharê ye, cejna kurdan e lê em derbarê wê de zêde tişteke zanistî nizanin. Û di vir de valiheyeke heye. Niha lêkolînvan M. Siraç Bilgin pirtûkeke bi navê “Newroz” nivîsand û ev valahî dagirt. Pirtûka Bilgin ji Weşanên Do derket.
Hinek dibêjin du Newroz cejneke du hezar salî ye, hinek dibêjin Cejna Rojhilata Navîn e, hinek dibêjin hatine bihadê, hinek wekî roja serhildanê bin av dikin. Heta niha bi şirove û nivîsên bi vî rengî qala Newrozê hate kirin. Nihan got Kawa, Dehak, hinan tiştinên din gotin, lê zêde ji aliyê zanistî ve lê nehate nêrîn, tiştên zanistî nehatin pêşkêşkirin, tiştên di vî warî de hatin gotin jî bela wela bûn, kêm bûn. Niha M. Siraç Bilgin pirtûkeke bi navê “Newroz”ê nivîsand û li ser Newrozê, dîroka Newrozê, bikaranîna wê ya di nav dîrok û berheman de bi awayekî berfireh pêşkeş kir.
Bilgin li ser amadekirina pirtûkê wisa dibêje “Ez li ser Mîtolojiya Medan û nivîsên wan sekinîm, min koka Newrozê, wateya ku kurdan lê bar kiriye û xweseriya vê cejnê derxist holê û ev berhem amade kir” û heta kiriye lêkolîna xwe berfireh kiriye.
Heka niha dihat gotin ku gotina Newrozê ji Avestaya Zerdeştî hatiye lê Bilgin vê yekê piştrast nake û dibêje, “Wekî peyv di Avestayê de Newroz nîn e, lê motîfên Newrozê wekî Dehak, Cemşîd, Feridun, Kawa, Agir hene. Hin beşên Avesta winda ne, mimkûn e wekî gotin di van beşan de hatibe gotin.” Bilgin vê yekê dispêre “Avestaya Ciwan” û wisa dibêjin; “Hem di ‘Avestaya Ciwan’ de hem di Zarahuştra de ku ev paşê hatine nivîsandin Newroz heye”
Û ji pirtûkê hin agahiyên balkêş ên li ser Newrozê:
- Rêxistinên kurd û şexsiyet di nivîsên xwe de diyar dikin ku Newroz Berî Mîladê di sala 612’yan de li dar ketiye, lê tişteke wisa nîn e û bi ser de jî bûyerên dîrokî yên wê salê şaş têne pêşkêş kirin.
- Min agahiyên dîrokî û yên modern dan berhev û min teqez diyar kir ku Newroz cejna kurdan e.
- Nêzîktêdayînên ‘Newroz li Rojhilata Navîn dihat pîrozkirin’, ‘Newroz Cejna Rojhilata Navîn e’ şaş in. Newroz ne cejna hemû Rojhilata Navîn e.
- Di serdema hatina Îslamiyetê de Newroz hebû, cejna kurdan bû û ev yek di peymanên di nav bera kurdan û rêveberên Îslamê de hatine kirin de jî hatiye diyarkirin.
- Di zimanê medî de Newroz ji peyvên “Nava” û “Roaca” tên, ev peyv di serî de zazakî û di zaravayên din ên kurdî de jî hene, wekî “newe” û “roc”.
- Helbestvanê navdar Omer Heyyam di berhema xwe ‘Newrozname’ de agahiyên li ser Newrozê pêşkêş kirine. Gotiye Ferîdûnê kurd Dehaq dîl girtiye û kurdan ew roj wekî roja rizgariya ji deshilatdarê zalim ragihandiye. Ev nivîskarê faris bi awayekî eşkere diyar dike ku kurdan ev roj wekî cejn îlan kirişe.
Her wiha Bilgin di “Newroz”ê de li ser van xalan jî sekiniye: “Li gor Şerefxan Newroz”, “Di Mem û Zîna Ehmedê Xanî de Newroz”, “Di Hawarê de Newroz”, “Li gor Îhsan Nûrî Paşa Newroz”. Lêkolînvan Bilgin li ser fîgurên Newrozê yên wekî Cemşîd, Dehaq, Ferîdûn, Agir, Kawa sekiniye û ew yek bi yek nirxandiye. Dîsa li ser metodolojiya tirkan ku xwedî li Newrozê derdikevin jî sekiniye û rastiya meseleyê pêşkêş kiriye.