ÇEND NOTÊN JI DÎROKÊ
CIL HEZAR KESÊN KU SULTAN SELÎM DAYE QIRKIRIN KÎ BÛN?
Bi salan e ku bi tirkî min tu pirtûk li gor hez û kêfa xwe nexwend. Çi roman, çi çîrok û çi helbest min hilnegirtiye destên xwe; bi tenê pirtûkên çavkanî yên ku li gorî pêwendiyên xwe min ji tirkî xwend û dixwînim. Ji van piranî lêkolînên dîrokî ne. Ji van yek jî ya ku çend rojan bêrê min hilgirtiye destê xwe dest bi xwendinê kir ku ew jî “Seyahatname”ya Evliya Çelebî ye. Vê havînê dema ez li Stenbolê çend roj rawestiyam ji pirtûkfiroşxaneya YKY a li Îstîklalê min ev pirtûk dît ku bi tanê du cîldên seyahatnameya Evliya Çelebî ya têde Kurdistan derbaz dibe min kirî. Niha ez dixwînim. Rast an derew, di vê pirtûkê de gelek agahî li ser me kurdan û Kurdistanê hene. Sal 1500; di pirtûkê de navê Kurdistanê “Kurdistan” e, navê kurdan jî “Kurd” û navê Amedê jî “Amîd” e û car car wekî “Diyarbekir” jî bi kartîne.
Ji vegotina Evliya Çelebî du tişt hema bala min kişand û bi agahiyên ku ez dizanim hev negirt û çend pirs bi dû hev di serê min de xwe dan dû hev.
Evliya Çelebî wiha vedibêje:
“Selîm Xan dema diçû Şerê Çaldiranê, ev kurdên Diyarbekirê rêbirî dikirin, li ser rêyên keleyên Kemah, Tercan, Bayburt û Canhayê zirar didan leşkerên misilman. Dema Selîm Xan vê rewşa xirab dibihîze, bi qasidek nameyek ji hakimê Diyarbekirê re dişîne û dibêje 'Birayê min, ji kerema xwe re xwedî li eşqiyayên kurd ên di bin destê te de ne derkeve.' Hakimê Diyarbekirê dema tiştên hatine nivîsîn dixwîne û fêm dike, bi mirovekî nameyek ji Şah re dişîne û dibêje: "Ger tu ji Şah Îsmaîl tolê hilînî, ji 200 hezar kurdên bi çek ên Diyarbekirê min jî tolê hilîne.' Li ser vê Selîm Şan dibêje: 'Ma hakimê Diyarbekirê destûr daye me ku dibêje 'tolê ji kurdên Diyarbekirê min bigire'..." (Rûpel 31)*
…
“..Sed hezar leşkerên Îslamê bi rêveberiya serleşker Biyikli Mehmed Paşa zuca (bi lêz) derbaz bûn. Kela Diyarbekirê dor pêçandin, 70 roj şerên mezin kirin, ji hêla Deriyê Çiyê û Deriyê Mêrdînê dîwarên kelê bi gulêyên topan birîndar kirin, gaziyên misilman dema ku li ser keleyê meşiyan, dîtin ku ji hêla Mêrdînê ve artêşek mezin tê. Ji leşkerên rêber çend kes hatin cem artêşa îslamê, nameyek dan serleşker Biyikli Mehmed Paşa ku wî name xwed, ji kêfan reqis kir, got: Ey gazîno, di Şerê Çaldiranê de Molla Îdrîs ê ku alîkariya me kir bi 40000 leşker dîsa hatiye alikariyê. Ev leşker ên ku xuya dibin ew in. Hema bila bên li aliyek artêşa îslamê bi cih bibin…Wê gavê leşkerên Molla Îdrîs eman nedan ketin metirsê. Kurdên di kele de li hember vê rewşê kele teslîmê wezîr Biyikli Mehmed Paşa kirin, bi alîkariya Molla Îdrîs…“(Rûpêl 32)*
Niha em van rêzikên ji pirtûkek pênc sed sal berê çawa bixwînin?
“Selim Xan” Yavuz Sultan Selim e, “Molla Îdrîs” Îdrîsê Bedlîsî ye. Dem dema Şerê Çaldiranê ye.
Hakimê Diyarbekirê dibêje: “ji 200000 kurdên bi çek ên Diyarbekirê min jî heyf bistînî:“ Ev kurdên Amed ên Yavuz Selîm heyfa xwe jê hilînin kî ne? Ya zelal ev e ku, ev kurd ne misilman in; li hemberê Osmaniyan, bi gotina Evliya Çelebî li hemberî artêşa îslamê li berxwe didin. Li çi û çawa bawer dikin ne diyar e. Bi dilfirahî dikarim bêjim elewî ninin.
Heta niha me dizanibû ku, dema ku Yavuz Selîm heta Şerê Çaldiranê li hemberê Şah Îsmalî diçû elewî pirsgirêk bûn û şer bi qirkirina elewiyan dest pê kir. Min bi xwe ji çavkaniyê nexwend lê hemû dîroknivîsên tirk dinivîsin ku Îdrîsê Bedlîsî yê li gel Osmaniyan cih girtî di berhema xwe ya bi navê “Selîm Şahname” de dinivîsê ku “40 hezar elewî” hatine qirkirin. Di hemû berhemên dîrokî yên tirkan de ev 40 hezar elewî ên tirk tên hesibandin.
Heta îro ez di tu çavkaniyan de berî sedsala 17’yan rastî navê “elewî” nehatime. Cara yekem Ahmet Cevdet Paşa di berhema xwe ya dîroka Osmaniyan de qala elewiyan dike ku dibêje: “Dema ola îslamê li heremê belav bû mazdekiyên mane, li nav misilmanan xwe veşartin û xwe bi navê elewî (alîgirên Elî) bi nav kirin.”
Yanî heta wê demê elewî nîn bûn, an jî bi gotinek dîn ew wekî “elewî” nedihatin bi nav kirin. Dema me li fetwayên Şeyhulîslamê Osmaniyan nihêrî em dibînin ku ev kesên ku qirkirina xwe wacîp tên dayîn li tu darê wekî “elewî” nayên bi nav kirin; lê qirkirina “Qizilbaş“, an jî “revâfiz” an vacîp e, tê nivîsînin**. Ev “Qizilbaş” yanî bi kurdî kumsor kî ne? Di sedsala 9’an paş qirkirina Mazdek û mazdekiyan xanima Mazdek Hurrem mazdekiyan bi nû ve saz dike; ev tevger Hurremî tê bi nav kirin û Dr. Arsak Poladyan dibêje: “Ji hurremiyan re ‘soran’ an jî ‘alsor’ jî tê gotin.”** Niha em dikarin bêjin belkî ew binavkirin di demê de bû “kumsor”. Ya ku xuya dibe “kumsor” ji mayindeyên mazdekî ne. Kumsor jî bi tenê kurdên “elewî” re tê gotin. Ji vê dertê ku Şeyhulîslaman fetvayên qirkirinê ku didan, ji bo kurdên misilmanî ne pejirandî bû; ew jî kumsor an jî jî mayîndeyên mazdekî bûn.
Ji jêgirtina ku min ji Evliya Çelebî wergerand û ji vegotin ên min li jor, ez dikarim çend fereziyan derxînim.
Ev ên ku hatin qirkirin, mîna ku dîroknivîsên tirk dinivîsin ne elewî, ne jî tirk bûn. A yekem, tirk ên ku tên elewî hesibandin bektaşî ne; ne kumsor in. A duyem, dema ku Şerê Çaldiranê qewimî tu kes bi navê elewî nîn bû. Di fetvayên Şeyhuîslamên Osmaniyan de em dibînin ku qirkirina “Qizilbaş“ yanê kumsor, bi gotinek din kurdên ku ne misilman tê nivîsandin.
Bi vî awayî ez dikarim bêjim yên ku hatin qirkirin mayîndeyên mazdekî bûn û hema dikarim bêjim ji sedî nod kurd bûn.
Şerê Çaldiranê ku wiha xuya dike jî ne şerê navbera Sultan Selîm û Şah Îsmaîl bû; şerê dagirandina Kurdistanê bû. Di Kurdistanê de du hêz hebûn; yek kurdên ku bûbûn misilman û dixwestin bi misilmanan re (xelîfetî di dest osmaniyande ye) bi osmaniyan re girêdayî bijîn; yên din kurdên ku di kevnasopiya xwe diparestin û gorî wê dixwestin serbiwe bijîn. Bi ya min ew 40 hezar ên hatin qirkirin ew kurdên ku dixwestin kevnesopiya xwe biparêzin û mîna berê bi serê xwe bijîn bûn.
Ên ku Evliya Çelebî vedibêje dîsa divê ev kurd bin.
Paş vê dîrokê Kurdistan hat parve kirin. Ev jî nîşan dide ku Şerê Çaldiranê dagirkirina Kurdistanê bû. Îdrîsê Bedlîsî di vir de figuranek girîng bû. Amed jî bi vê berxwedana ku Evliya Çelebî li jor qal dike ve misilman bû.
Dibe ku ev feraziyên min şaş bin, lê dîsa jî xwestina min ew e ku ev bên nîqaş kirin.
*Evliyâ Celebi Seyahatnâmesi 4.kitap-1.cilt (rûpel 31-32)
**Alevilik-Kürdoloji-Türkoloji-Mehmet Bayrak