Gumbeta Surmelî Memed Paþa
Melîk AYKOÇ
Dema em behsa Hewranê bikin, berê her tiþtî Gumbeta di nava goristana Hewranê de tê bîra mirovan. Ev weke remzeke bajêr e. Goristana Hewranê 250 metre li bakurrojhilatê bajêr li dîharê newala ku bajêr lê avabûye, cih digire. Ev Gumbeta Surmelî Memed Paþa / Îbrahîm Paþa di nava vê goristana Hewranê (Xamur) de ye. Ji ber ku cihê goristanê gelek bilind e, ji dûr ve xuya dike. Rêya Wanê û Agiriyê di ber re derbas dibe, mirov dikane di trimbêlê de jî wê gumbetê bibîne.
Navê Surmelî Memed Paþa di stranên Evdalê Zeynikê de tê hildan. Her wiha tê zanîn ku Evdalê Zeynikê dengbêjê Surmelî Memed Paþa ye. Mala Surmelî Memed Paþa ji eþîra Kurd Bêskî/Bêsiyan e. Û bi xwe xwarziyê eþîra Rêdkî /Rêdkîyan e. Kurê Ebdilhemîd Paþa û neviyê Îshak Paþa ye. Bi taybetî di wêjeya me ya devkî de, bi nav û deng e. Yê ku bixwaze agahiyeke berfireh bigire. Li ser înternetê navê “Surmelî Memed Paþa” binivîse, gelek agahiyên têr derdikevin. Bi taybetî jî di strana Evdalê Zeynikê ya bi navê “Wer Xozanê” de navê wî tê hildan. Ev strana wî ya herî navdar e. Lê mijara me tenê ev Gumbeta Surmelî Paþa ye. Divê em vê jî bêjin; em nizanin gorna wî jî di wê gumbetê de ye, yan tenê yên zarok û bira û hevjîna wî.
Anegorî lêkolînên berdest û hêjmarên li ser dîwar ku hatine þikandin, lê hê jî tê xwendin, ango ev gumbeta di sala 1832-33´yan de hatiye lêkirin, lê hîç naþibe mîmariya Osmaniyan, mirov bi hêsanî dikane bibêje, ev rasterast mîmariyeke xas Kurdistanî ye. Gumbet bi mezinahiya 11.50 metre di 4.70 metre de hatiye lêkirin. Bilindahiya nava wê digihîje 4 metereyan. Kevirên wê gewr in, bi ser qehweyîya zelal ve diçin. Ev kevir û kevirên di Qesra Îshaq Paþa de hatine bikaranîn, mîna ku ji heman kana keviran bin. Bes, baþ tê zanîn ku kevirên vê Gumbetê ji kaneke gundê Axadeveya (ev navê wî yê kevn e) yê navenda parêzgeha Agiriyê, anîne. Ev gund ji avabûnê û vir ve, gundê êlên Rêdkiyan e. Ev gund jî nêzîkê rêya Bazîd - Agiriya ya kevn û nû ye.
Gumbet bi awayê sandoqekê hatiye lêkirin. Kevirên gumbetê bi hostatiyeke pisporî hatine birrîn, teraþtin û lêkirin. Di dîwarê Gumbetê de du kember/qetîl ên ji kevirên bazaltê reþ hene. Bes hima li ser hîmê wê re û di ber banê wê de jî ev kemberên bazaltê reþ heye. ev kemerên reþ rengekî avadaniya wê serdemê, yan jî tenê dîzayneke mîmariya bi vî rengî ye, baþ nayê zanîn. Bes hetanê salên heftêyî jî, di dîwarên xaniyên Serhedê de kember/qetîlên darîn dihatin bikaranîn. Banê wê jî ji keviran e û bi awayê piþta masî hatiye girêdan, li herdu aliyan li ser kembera nava dîwar a diduyan de li her aliyekî du paceyên piçûk hene.
Hundirê Gumbetê jî wekî der, gelek sade ye. Ji du jûran pêk tê, yek jûra li ber derî yanê hewlî, yek jî jûra gorê Mala Surmelî Memed Paþa lê ye, heye. Derê wê li çengê rojhilat yê dîwarê aliyê baþûr vedibe. Ew jî hinekê diþibe deriyên mîrgehan. Kembereke wek nîþên mezin bi qasê bilindahiya dîwar di þêweyê eywanê de ye, derî di nava wê kemberê de vedibe. Mirov ji wê hewliyê di derê çarnîþk re derbasê jûra goran dibe. Di hewliyê de paceyeke weke nîþeke piçûk heye. Hem di hewliyê de hem jî di jûra gornan de di dîwar de cihê findan hene. Li ser banê wê ax wisa hatiye rijandin, her sal bi biharê re li gel hêþînbûna giha kulîlkên piçûk jî vedidin.
Baþ tê zanîn ku gorna birayê Surmelî Memed Paþa, Yusuf paþa, kur û keça wî her wiha gorna hevjîna wî jî li wir e. Mixabin ku gorn hemû hatine ruxandin. Bi gotineke kurt, gêncîneger bi þev ketine Gumbetê, kolane û her tiþt ser û bin kirine. Lê gorn cardin nehatine lêkirin û wisa mane. Divê þaredariya bajarê Hewranê (Xamûrê) teqez vê Gumbetê weke dîroka xwe bibîne, ji bo nûkirin û parastina wê çi jî destê wê tê, bike. Ew ne tenê pareke dîroka Hewranê, her wiha pareke dîroka wêjeya me ya devkî ye jî.
Me gumbetên mala Kok Axayê Êzdî jî dîtibûn, ti kes li wan xwedî derneketibû lema ew jî ji ruxandinê re rû bi rû mabûn, li vir jî heman reng xuya dike. Gelên li dîroka xwe xwedî dernekevin, berhemên dîroka xwe neparêzin, û negihînin nivþên li pey xwe, bi wê re ziman û bîra dîrokê jî wenda dikin. Bi hêvîya ku gelê me bi kêmasî bi damezrandina înîsiyatîfên xwe li cihên xwe yên wisa dîrokî xwedî derkeve, parastina wan li ser bextê dagirkeran nehêle. Em bêjin; hetanî cihgeheke dîrokî ya din a welêt, bimînin di nava xêr û xweþiyê de.
Yenî Ozgur Polîtîka