• Nûçe
  • Nûçeyên Çandî
  • Serbest
  • Hevpeyvîn
  • Berhem
  • Çapemenî
  • Spor
  • Dinya
  • Ên Din
    • Aborî
    • Nivîsênkarên Mêvan
    • Portreya Mehê
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAÞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • Çend gotin
    • E-pirtuk
    • Spot
    • Deqeya Dawî
    • Covit-19
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giþtî
    • 2014: Hilbijartina Herêmî
    • 2018-06-24: Hilbijartina Giþtî û Serokomarî
    • 2011, Hilbijartin
    • 2010, REFERANDÛM
    • 2009, Hilbijartina Herêmî
    • EURO 2016
    • EURO 2020
    • Kûpaya Cîhanê 2010
    • Kûpaya Cîhanê 2014
    • Kûpaya Cîhanê 2018
    • Kûpaya Cîhanê 2022
  • Rûpela Pêþî
  • Serbest

Çend gotin û peyvên kurdî

Dîrok : 26 11 2013 | Beþ :

Serbest

Qato

 

Çend gotin û peyv hene, heyanî niha di nivîsariya kurdî de cih negirtine. Yan jî gelek hindik cih girtine. Ji van peyvan hinek, tenê bi serrûyî têne þixûlandin û þîtiya gotinê diveniþte. Peyvên ku jiyanek wan a dirêj û rengîn digotiniya kurdî de hene, bêguman sirûsitareya kurdî diparêzin, berûpaþê ramanê fireh dikin. Îro, di þûna peyv û gotinên rûnîþtî û werbêjkirî de di berhemên edebî de peyv û gotinên teriþî û þeqitî têne bikaranîn. Ev yek jî zimên tahmçûyî û tînþikiyayî dike. Di baweriya nivîskarên kurd hemûyan de gumana; “hizr û ramanên wan yê kûr û bilind hene, lê zimanê wan ji van ramanan re teng û kin e” heye. A rast, ji kertekê þûn de raman û ziman di eynî beroþê de dikelin; yek kêm be yê din zêde nabe. Tevî ku kosteka “Nivîsa Kurdî”  bi derengî hatiye qetandin û nû nû bi çepikan ketiye jî “vegotiniya devkî ya kurdî” bi qandî zimanekî nivîskî mexel daye. Ji aliyekî ve “nivîsa kurdî” perûþaxên kurdiyê daperçandiye; di hinek berheman de zimanekî rût û repal dilenge. 

Di jiyana kurdî de zimanê kurdî dorfireh e. Peyv çalak û jêhatî ne. Ziman gerok e. balgiya zimanê kurdî bi xeml û nexþ e. Ku em kanibin kapola li ser zimanê kurdî rêj bikin, wê zîvoka zimên zîva xwe bide ramanên me.

Ev peyv û gotinên ku ez dê li jêrê binivîsim dibe ku li hin herêmên din bi hin dengên cuda jî hebin.

Pardax: di wateya veþartin û nixûmandina tiþtekî de. Mînak: jî wî re pardax dike. Ez pardaxa xwe nadim kesekî.

Mexel: 1. Di wateya veketina pez û bi argo veketina mirovan.2. di wateya bergirtina pirrhijmarî. Mînak: mexelê îsotan baþ e.

Dordor: wext bi wext, dor bi dorê. Mînak. Dordor diçû gerê.

Pûrûmûr: tevayiya tiþtekî. Tevî post, tevî qaþil û pelçan. Min kenger tev pûrmûrê dan wî.

Þivî: di rengekî de ziraviya rengekî din vedibêje. Mînak: þiviyên sor di îþlikê wî de hebûn.

Çîzîn: êþa biþewat e. mînak: ji pêþ te ve dinal im û diçîz im.

Kûþ: dijwateya bellê ye. tiþtê kin û biçûk e. mînak: guhên wî kûþ in.

Hen: ji bo tiþt û kesên di rengê henê de. Mînak: bizina hen, mirovê hen.

Tîztîzok: kesê zû tîz dike.

Dûdayî:  Tiþtê bi dûxanê rengê dûxanê distîne, dûdayî dibe. Mînak: sêniya mezin dûdayî bûye.

Sorik ji destê wî de nakevin: pirr çikos e.

Hêlkanên wî/wê rabûn: xwe qure kirin, kêfkirin yan jî acizbûna derveyî edetê. Mînak:  Wî çawa bavê xwe dît, hêlkanên wî rabûn

Rîpik: derb, fêl û fût: min rîpikên wî dîtine.

Repîn: 1. Rampa, pal. Mînak: rê li ber deriyê wan repîn dibe. 2.  Dengê repandin( lêxistin) ê.

Gilaw: gewde, laþ. Mînak: gilawê wê mezin e.

Tazîr: terbiye kirina bi darê zorê. Mînak: ev lawik nasekine! Hela tazîrekê bidê!

Kamazî: devbelaþî, kesê qisan dike û karekî nake. Mînak: tu dikî bike, nakiy dev ji kamaziya berde!

Ping: 1.xwe li benda tiþtekî çik kirin. Mînak: pisikê xwe li ber þîr ping kiriye. 2. Rû daliqandin. Mînak: ew ji bo çi pingiriye.

Tiraz: gorî tê xwestin ne, gorî kêfa dilê xwe tevgerîn, qise kirin. Mînak: livir mala me diþewute, liwir ew li tiraza dixe.

Kapol: kaya hûrik a li dora bêderê ye. di wateya sergirtin, perdekirina tiþtekî de tê bikaranîn. Mînak. Keçik xwe gadide, diya wê jê re kapol dike.

Potir: derew, kirinên veþartî. Mînak: tu bise! Potirê te yên derkevin.

Þiropand: awayê xwarinê. Di carekê wî tiþtî dixwe, di binê beroþê de tiþtekî nahêle.  Mast þiropand devê xwe.

Xax: 1. Tore kirin, rûswa bûyîn. Mînak: wî xax bi serê me de anîn. 2. Pirr mezin û pirr giran. Mînak. Mirovekî mîna xax e, ez pê nikarim.

Hag: qûfeya mezin e. Pê zibil tê avêtin. Di wateya pirr giran de jî tê bikaranîn. Mînak: merivekî mîna xag e, ez nikarim ji çiyê wî, wî bileqînim.

Daloq: darê pê loq tê loqkirin. Di wateya tiþt û kesên þikil xirab de tê bikaranîn. Þivan merivekî jihevdeketî û daloqeyî ye.

Pezêv: kefek tenik û gilêzî ya gava meriv nexweþ dikeve an jî pirr dibetile davêje ser devê wî/wê. Mînak: ez pirr tî bûbûm pezêvê avêtibû ser devê min.

Ji çavên wî fîlik fîlikî derdixe/ dertê: jê re namîne.

Li roaroa ye: di dêv de ye. wextê wê bi rojan maye.

Teriqî: tiþtê pirr þewitî. Nanê teriqî. Ew qisa diteriqîne. Ev keç ji bo wî lawikî teriqî ye.

Xwewarde: poz bilindî, ji xwe hezkirî. Ew lawikekî xwewarde ye.

Rewtirewt: bi dengê hêl gotin û gazinç. mînak  bûk bi ser xwesiyê de dike rewtirewt( ewtiewt)

Ar berda gûzika xwe: çi kir, bi xwe kir.

Lokê sor: mêrê jê tê tirsîn, kane her îþî bike.

Patnî-yek: xwarina hindik û carakê. Mînak:  nan lêxist patniyek jê nexwar.

Zirope: merivê mezin û bêkêr e.

Kilora wê/wî ket rûn: a wî/wê lêhat.

Heçiyê min qeliþiye: sihûda min qet tune ye.

Masiyê keran: kesê nizane tiþtekî bike an jî tiþtê bêaqil dike.

Xweþûbêj kirin: halê hevûdû pirsîn

Qûna xwe þûþtin û dan ser pûngê: berê çi kiribin jî aniha naynin ser xwe.

Xwe jê kef kir: tiþtekî xwe pêve nehiþt.

Girêka wî/wê bi paþ ket: tiþtê dixwast bidest xist.

Îskar kir: dûz kir, rast kir( tiþtek). Ji bo mirovê ji rê derketî: bise! Ez dê îskara wî/wê bidimê.

Qalûç: dasa devê wê xwar e. ji bo tiþtekî ne dûz tê gotin: ling qalûç, piþt qalûç, dest qalûç.

Tahtî: belekî, li ser rengekî rengekî din yê zirav, di nava tiþtekî de tiþtekî din. Mînak: tahtiyên zer ketine zeviya gênim. Tahtiyê( damar) axa sipî di  nava axê de hebûn.

Çilka zêr: pirr pak e, pirr sipehî ye.

Pelqijî: vebûna movik û bûkikên daran.

Jê re qulpan dibîne: mahnê lê dixe, jê re hincetan dibîne.

Agir ji mizgeftê direvîne: pirr jêhatiye. Sekin tûne, tim diþûxile.

Hêws: pêjn. Li derdorê kesek heye, hest dike, lê hê ew nedîtiye. Hêwsa yekî ket ser min.

Çavreþa mahne xweþ e: 

Ruhkêþ: sirkat

Parxac: nanê di binê agir de tê pijandin. Ji mirovên qelew û bêtêþe re dibêjin: yekî/yeka parxacî ye

Newran: ji nefsa jinên dûcanî re tê gotin, dilê wan xwarinên cûda cûda dixwaze. Kesekî naxwaze tiþtekî bixwe an bike tê gotin: newrana dike.

Bel: guhdirêj, tiþtekî baþ xûya dike. Ji bo mîz kirina li ser lingan û xwîna bi çarekê dipijiqe jî tê gotin. Mînak. Kêr li destê wê ket xwîna wê bel bû. mîza xwe bel dike.

Qulbax: tiþtê di bendekî de rêzkirî. Mînak: qulbaxê îsotên hiþk.

Li serê min kulik çêkirin: tiþtê neman anîn serê min.

Dûrdî:qilêra pirr, ne zelal.

Helamela: tevliheviya pevçûnê, lezkirin, bêwextî. Mînak: me li hev dixist, di wê helamelayê de wê jî nanê xwe dixwar.

Qûjmûr: navê heba tirî ya bi guþi ve hiþk bûyî ye. ji bo mirovên zayif tê gotin.

Pêjûng: guþiyê ku hebên tirî lê nemaye. Wexta ji nava tiþtekî tiþtên baþ bên neqandin û yê nebaþ bimîne, dibêjin: te ji min re pêjûng hiþtiye.

Aþê cep anî serê min: serî li min gerand.

Pilingpilingî bû: her yek bazdan bi aliyekî de çûn.

Belate- Berate:  nîþan. Berdayîna pêþîn ya tiþtekî. Belate ketiye tirî. Bê ser û belate çû.

Kûzêx: mirovê kin û kûp.

Ew dida ser çerx û dûzanê: riya wê vedikir, ew sor dikir, ew gij dikir.

Sorûkur: xwe baþ xemilandiye.

Tûrê wî timî qul e: tim dixwaze

Bi moriyek Qul nake: bê qimet e

Pêdapêda: hêdî hêdî, dest pê kirine.

Tira xwe li bin guhê kesî naxe: kesekî bi tiþtekî nahesibîne.

Berfeþo: berf û baran tevhev dibare.

Avþo: ava feraqan

Hayhaya wê çûye, waywaya wê maye: wextê wê yê baþ çûye, yê xirab maye.

Bi helahelayê tajî naçe seydê: bi zorê tiþt nabin.

Kuf: werim. Nan kuf bûye. (Kuf- kar)

Fîta wî lêxist. Fît kir, xelas kir.

Xwe li ser takî xemilandiye: tu çawa bêjî, werê xwe xemilandiye.

Tiliya wî timî di quna xelkê de ye: xelkê berra hev dide.

Yabelê: feqet, lê

Pîj: 1.tûjkirina serî. Serê tîrê pîj dike. 2.sorkirin; ez wî, lê wê pîj dikim.3. di wateya çikbûnê de: simêla wî pîj bû. giya di ber koka darê de pîj bû.

Gij:1. Tahrik: conge gij dikin ser mangê.2. di wateya dîkbûnê de: mûyê canê min gij bûn.

Xar: hûcûm: bi hev re xar birin ser dûjmin.

Qorî- qorîkirî: sînorkirî, qedexekirî. Tenê ji xwe re veqetandin. Mînak: zeviya xwe qorî kiriye( qedexe). Sîng û berê wê ji xwe re qorî bike( ji xwe re veqetandin)

Kelxût: ji dewra re xwe de ketî: maþîna kelxûtî. Kêra kelxûtî( ko). Mêrê kelxûtî. Diranên kelxûtî.

Boqanî: bi hevlîstina ku tê de liva dest û laþ jî tê de heye. Bihevþabûn.  Mînak: zarok boqaniya dikin. Dilê wê boqaniya dixwaze.

Zikdaye: 1. Ji tiþtê ku ber girtiye re. 2. Tiþtên ku werimî: mangê zikdaye( ya ducanî ye yan jî pirr xwariye zikê wê werimiye). Diwarê me zikdaye( aliyekî dîwêr derketiye der, li çûyînê ye.)

Rarû: 1. rû bi rû hatina hev. Mînak; em li bajêr rarûyî hev bûn.2. bela xwe di rûyê yekî/yekê dayîn. Mînak:  tevî ku tiliya min di karê wan de tunebû jî, ew rarûyî min bû.

Ron: dijberî hiþk e. tiþtekî hiþk gava dihele ron dibe. Mînak: av zêde daye hevîr, hevîr ron bûye. Ji bo mirovan kesên ji hedê xwe derdikeve, kesê pîvana xwe xirab dike, kesê di dewsa xwe de nasekine. Mînak: ew nivîskara  ron bûye.( nav û nasa xwe ji wêjeyê girtiye, lê bêheq ketiye polemika siyasetê.)

Gûyê ron: kesê di cîh û hedê xwe de nasekine. Kesê bela xwe di xelkê dide. Mînak: law! Tu çi bûyî gûyê ron û ketiyî ber derê min!

Quzê gur/ Quzê kûçikê: tevî ku xirab û heq nake jî, timî bextê wî baþ diçe. Tevî ku ziyan daye herkesî, dîsa jî herkes li dora wî/wê dicive.

Pirêza xwe nade kesekî: bi sirûstar e. çi dike, çi nake, kesek pê nizane.

Pozê wî ketiye rêxê: ketiye rewþek werê xirab, nikare ji nav derkeve, xwe tev dide xirabtir dibe.

Bi tiliya merîv de namîze: pirr çikos e.

Kiras û xwediya berahev dide: pirr paþgotiniyê dike.

Dê û dot in: ê hev in. Zahf ji hev hez dikin.

Di zikê xwe de maran xwedî dike: pirr di binîvî re. Xayîn e.

Bi  tiliya xwe mijiyaye: tiþtan tê derdixe.

Li ser kîrê xwe guzan diþikîne: pirr xurt e.

Di çaviya kaniyê de dirî: her tiþtî berbad dike.

Miriya tazî dike: dizekê bê emam e.

Þîrê kerê vexwariye: nezan e, bêaqil e. tiþtekî ji nava tiþtekî nikare derxe.

Hezar carî derpê diya xwe biriye ber avê û aniye: bîjî ye

Quna xwe biqetîne: çikasî zorê bide xwe jî nikare bike.

Nanê çîvikê: tiþtê pirr hindik e.

Dev heran: çi tê ber dev, dibêje

Nêçele nêçele: gelek. Wê nêçele nêçele dolap li serê min gerandin.

Monc: bê eyar. Ne her wext, lê wexta li kêfê be, yan jî bide dil dike. Mînak: ji bo bigirî li monca ye( li mahnê)

Dewla xwe lêxist: tiþtê dixwast carekê girt.

Dewla merîv timî tije nayê: hertiþt her wext mîna meriv bixwaze nabe.

Kelûav: xebat, xwî. Mînak: Em þixûlîn, lê kelûava me giþtîk vala çû.

Gawan: bihûroka ji zixûr mezintir û ji gelî biçûktir.( bi tirkî bogaz)

Gever: þîpa avê. Mînak: gevera avê da ser bostanê xwe.

Bi gûyê kûçikê ve derket: tiþtekî wî/wê nemaye. Rûswa bûye. Zilût bûye.

Mîna kîrê kûçikê li ber deriya digere: tazî û rût, belangaz, fuqare bêyî ku tiþtekî bi dest bixe li kolana digere.

Moza wî/wê hatê: bê ku sebebekî berbiçav hebe, dike:” fiþt” û direve.

Hêka wî/wê hatiye: bê wext, zû radibe diçe.

Mîna moza gû ye: îþê xwe nizane û hêdî hêdî dike. Tiþtekî ji nava hev dernaxe.

Hijdiya: cinawir. Marê hijde serî.

Kûpê fisan: kesê pirr dixwe û karekî nake.

Kana derewan: zahf derewan dike.

Çêldîk: çêlika dîk. Ji bo mirovên zaîf û bîçûk yên xwe, xwe ji xwe mezintir dibînin.

Qûtê nemir: xwarina hew qasî merîv pê xwedî dibe. Tiþtê merîv têr nake: mînak: wêjeya Kurdî mîna qûtê nemir e.

Partax: tiþtê mezin û fireh. Mînak: ew qun partax e.

Horbor: bê pergal kirina tiþtekî bi xurtî û zû.

Bi ser êr û avê xist: sor kirin, xapandin. Ji bo kesek karekî bike, derheqê wî karî de gelek tiþtên rast û derew  jê re dibêjin.

Botav-potav: giyayekî tûmê wî biçûk e. rengê wî zera li ser sorê ye. pirr zû agir digirê. Loma kesê nafikire û zû tvdigere jê re dibêjin: mîna botavê ye.

Hol bû- hil bû ser xwe: di carekê de radibe ser xwe.

Tiloqanî- taqle. Mînak: ji kêfan tiloqaniya dide xwe.

Qilopanî:  bi ser hev de qelibandin. Mînak: min kevir carê qilopand, gêr bû çû.

Merîvên feqîr tim li pirêzê tên girtin: merivên feqîr tu caran nikarin tiþtekî xwe veþêrin.

Gurçikên xwînê: goþtekî bîçûk ê sor di ber çavan de ye.

Sor û viz: kesê bi qelecan, bi tirs û rewþa kesên xwediyê xwestekên nepayî. Mînak: min jê re got: “tu derewandikî.” Sor û viz bû, dengê xwe nekir.

Dustan: berpirsiyariya jiyanê. Mînak: bavê wî mir, êdî dustanê wî ket hustiyê wî. dustanê malê di hustiyê min de ye.

Kumir: zanîna hiþ, zanîna aqil. Ji kesên ku gorî pergala jiyanê tevnegerin re dibêjin: bê kumir e. ev kes nizanin wek mirovên din bifikirin, ber û paþê tiþtan nizanin.

Toto: aqil. 

Zik kiriye def:1. Ji bo jinên ducanî. 2. Ji bo wên zikê xwe bi xwarinê þidandine tê gotin.

Poz ketiye ber: 1. Ji bo yên xeyidîne. 2. Ji bo yên têkçûne tê gotin.

Didanê xwe lê tûj dike: tehdît dike. Nêta êrîþê kiriye.

Kîrê xwe bi ser doxînê re derxistiye: “ji bo mêran” daxwaza tiþtên din dike. Êdî li kesekî guhdariyê nake.

Gilika wê rabûye: “ ji bo jinan” daxwaza tiþtên din dike.

Mêrandin: “ rayêdan”: nîþandana bi lez: mînak: 1. lawik tewanbare, newêre xwe bi bavê xwe bimêrîne. 2. Wê keçikê pêsîrên xwe bi min mêrandin. 3. Perên xwe bi me namêrîne.

Bûktiyan dike: berê wexta keçek dibû bûk hetanî mehekê bi mêrên din re qise nedikir. Jê re digotin:  bûktiyan dike. Aniha ji kesên asosyal re tê gotin.

 

darhevris@hotmail.com 

 

***

 

Nivîsa QATO ya ku berê di Diyarnameyê de hatiye weþandin:

- Eyoyê Devxwar û Rojava!...
- Kerê Mihoyê Abo û hin pirs

 

 

Hûn dikarin li van jî binêrin

Ji 'Qemerê' sê helbest

Ji 'Qemerê' sê helbest

28 06 2022

Silêmanî, Dengekî Dawidî, Stranên Edip Karahan

Silêmanî, Dengekî Dawidî, Stranên Edip...

22 06 2022

Eþq û êþên Kurdistanê di

Eþq û êþên Kurdistanê di "dîwana þermê"...

20 06 2022

Manaya Bilibendê û Çend Sirên Kurdish Mashup 2019

Manaya Bilibendê û Çend Sirên Kurdish...

14 06 2022

Ev jî hene

Salvegera Rojnamegeriya Kurdan û Diyarname

Salvegera Rojnamegeriya Kurdan û Diyarname

22 04 2011

Romana “Giyanên Bahozî

Romana “Giyanên Bahozî" tê

14 03 2009

Di 5 xalan de Koroya Artêþa Sor

Di 5 xalan de Koroya Artêþa Sor

25 12 2016

Gotina Hefteyê: Em wan berdin dê herin çiyê

Gotina Hefteyê: Em wan berdin dê herin çiyê

18 03 2014

Girîngiya xebatên tez-pirtûkên bi kurdî

Girîngiya xebatên tez-pirtûkên bi kurdî

12 09 2019

Nivîsên Nû

Çorê ARDA

Redkirina deftereke modern

Çorê ARDA

Cemîl Andok

Dêsê ma, sînorê þarî

Cemîl Andok

Çorê ARDA

Konê folklorîzmeke empresyonîst

Çorê ARDA

Dilþêr Bêwar

NÊRDEWAN

Dilþêr Bêwar

Omer Dilsoz

Sîyabo, darhejîrokê û hin tiþtên dîtir

Omer Dilsoz

Salname

HERE JOR

Diyarname

  • Derbarê Diyarnameyê de
  • Yên piþtgirî didin Diyarnameyê
  • Agahiyên ji bo nûçeyan
  • Bikaranîna Diyarnameyê
  • Têkilî-Contact-Ýletiþim

Nivîskar

  • Cemil Oguz
  • Helîm YÛSIV
  • Cemîl Andok
  • Çorê ARDA
  • Þêxo Fîlîk
  • Cîhan ROJ
  • Zekî OZMEN
  • Hekîm Sefkan / Tava Heyvê
  • yeqîn h.
  • Kazim Polat
  • Welat Dilken
  • Bedran DERE
  • Omer Dilsoz
  • Mîrza Ronî
  • Krîstîn Ozbey
  • Dilþêr Bêwar
  • Arjen Arî / Agirdank

Beþ

    • Nûçe
    • Nûçeyên Çandî
    • Serbest
    • Hevpeyvîn
    • Berhem
    • Çapemenî
    • Spor
    • Dinya
    • Aborî
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Nivîsênkarên Mêvan

 

    • Portreya Mehê
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAÞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • Çend gotin
    • E-pirtuk
    • Spot
    • Deqeya Dawî
    • Covit-19
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giþtî
  • Facebook
  • Twitter
  • RSS

Copyright © 2005-2022 Diyarname