Çend gotin û peyvên kurdî
Qato
Çend gotin û peyv hene, heyanî niha di nivîsariya kurdî de cih negirtine. Yan jî gelek hindik cih girtine. Ji van peyvan hinek, tenê bi serrûyî têne þixûlandin û þîtiya gotinê diveniþte. Peyvên ku jiyanek wan a dirêj û rengîn digotiniya kurdî de hene, bêguman sirûsitareya kurdî diparêzin, berûpaþê ramanê fireh dikin. Îro, di þûna peyv û gotinên rûnîþtî û werbêjkirî de di berhemên edebî de peyv û gotinên teriþî û þeqitî têne bikaranîn. Ev yek jî zimên tahmçûyî û tînþikiyayî dike. Di baweriya nivîskarên kurd hemûyan de gumana; “hizr û ramanên wan yê kûr û bilind hene, lê zimanê wan ji van ramanan re teng û kin e” heye. A rast, ji kertekê þûn de raman û ziman di eynî beroþê de dikelin; yek kêm be yê din zêde nabe. Tevî ku kosteka “Nivîsa Kurdî” bi derengî hatiye qetandin û nû nû bi çepikan ketiye jî “vegotiniya devkî ya kurdî” bi qandî zimanekî nivîskî mexel daye. Ji aliyekî ve “nivîsa kurdî” perûþaxên kurdiyê daperçandiye; di hinek berheman de zimanekî rût û repal dilenge.
Di jiyana kurdî de zimanê kurdî dorfireh e. Peyv çalak û jêhatî ne. Ziman gerok e. balgiya zimanê kurdî bi xeml û nexþ e. Ku em kanibin kapola li ser zimanê kurdî rêj bikin, wê zîvoka zimên zîva xwe bide ramanên me.
Ev peyv û gotinên ku ez dê li jêrê binivîsim dibe ku li hin herêmên din bi hin dengên cuda jî hebin.
Pardax: di wateya veþartin û nixûmandina tiþtekî de. Mînak: jî wî re pardax dike. Ez pardaxa xwe nadim kesekî.
Mexel: 1. Di wateya veketina pez û bi argo veketina mirovan.2. di wateya bergirtina pirrhijmarî. Mînak: mexelê îsotan baþ e.
Dordor: wext bi wext, dor bi dorê. Mînak. Dordor diçû gerê.
Pûrûmûr: tevayiya tiþtekî. Tevî post, tevî qaþil û pelçan. Min kenger tev pûrmûrê dan wî.
Þivî: di rengekî de ziraviya rengekî din vedibêje. Mînak: þiviyên sor di îþlikê wî de hebûn.
Çîzîn: êþa biþewat e. mînak: ji pêþ te ve dinal im û diçîz im.
Kûþ: dijwateya bellê ye. tiþtê kin û biçûk e. mînak: guhên wî kûþ in.
Hen: ji bo tiþt û kesên di rengê henê de. Mînak: bizina hen, mirovê hen.
Tîztîzok: kesê zû tîz dike.
Dûdayî: Tiþtê bi dûxanê rengê dûxanê distîne, dûdayî dibe. Mînak: sêniya mezin dûdayî bûye.
Sorik ji destê wî de nakevin: pirr çikos e.
Hêlkanên wî/wê rabûn: xwe qure kirin, kêfkirin yan jî acizbûna derveyî edetê. Mînak: Wî çawa bavê xwe dît, hêlkanên wî rabûn
Rîpik: derb, fêl û fût: min rîpikên wî dîtine.
Repîn: 1. Rampa, pal. Mînak: rê li ber deriyê wan repîn dibe. 2. Dengê repandin( lêxistin) ê.
Gilaw: gewde, laþ. Mînak: gilawê wê mezin e.
Tazîr: terbiye kirina bi darê zorê. Mînak: ev lawik nasekine! Hela tazîrekê bidê!
Kamazî: devbelaþî, kesê qisan dike û karekî nake. Mînak: tu dikî bike, nakiy dev ji kamaziya berde!
Ping: 1.xwe li benda tiþtekî çik kirin. Mînak: pisikê xwe li ber þîr ping kiriye. 2. Rû daliqandin. Mînak: ew ji bo çi pingiriye.
Tiraz: gorî tê xwestin ne, gorî kêfa dilê xwe tevgerîn, qise kirin. Mînak: livir mala me diþewute, liwir ew li tiraza dixe.
Kapol: kaya hûrik a li dora bêderê ye. di wateya sergirtin, perdekirina tiþtekî de tê bikaranîn. Mînak. Keçik xwe gadide, diya wê jê re kapol dike.
Potir: derew, kirinên veþartî. Mînak: tu bise! Potirê te yên derkevin.
Þiropand: awayê xwarinê. Di carekê wî tiþtî dixwe, di binê beroþê de tiþtekî nahêle. Mast þiropand devê xwe.
Xax: 1. Tore kirin, rûswa bûyîn. Mînak: wî xax bi serê me de anîn. 2. Pirr mezin û pirr giran. Mînak. Mirovekî mîna xax e, ez pê nikarim.
Hag: qûfeya mezin e. Pê zibil tê avêtin. Di wateya pirr giran de jî tê bikaranîn. Mînak: merivekî mîna xag e, ez nikarim ji çiyê wî, wî bileqînim.
Daloq: darê pê loq tê loqkirin. Di wateya tiþt û kesên þikil xirab de tê bikaranîn. Þivan merivekî jihevdeketî û daloqeyî ye.
Pezêv: kefek tenik û gilêzî ya gava meriv nexweþ dikeve an jî pirr dibetile davêje ser devê wî/wê. Mînak: ez pirr tî bûbûm pezêvê avêtibû ser devê min.
Ji çavên wî fîlik fîlikî derdixe/ dertê: jê re namîne.
Li roaroa ye: di dêv de ye. wextê wê bi rojan maye.
Teriqî: tiþtê pirr þewitî. Nanê teriqî. Ew qisa diteriqîne. Ev keç ji bo wî lawikî teriqî ye.
Xwewarde: poz bilindî, ji xwe hezkirî. Ew lawikekî xwewarde ye.
Rewtirewt: bi dengê hêl gotin û gazinç. mînak bûk bi ser xwesiyê de dike rewtirewt( ewtiewt)
Ar berda gûzika xwe: çi kir, bi xwe kir.
Lokê sor: mêrê jê tê tirsîn, kane her îþî bike.
Patnî-yek: xwarina hindik û carakê. Mînak: nan lêxist patniyek jê nexwar.
Zirope: merivê mezin û bêkêr e.
Kilora wê/wî ket rûn: a wî/wê lêhat.
Heçiyê min qeliþiye: sihûda min qet tune ye.
Masiyê keran: kesê nizane tiþtekî bike an jî tiþtê bêaqil dike.
Xweþûbêj kirin: halê hevûdû pirsîn
Qûna xwe þûþtin û dan ser pûngê: berê çi kiribin jî aniha naynin ser xwe.
Xwe jê kef kir: tiþtekî xwe pêve nehiþt.
Girêka wî/wê bi paþ ket: tiþtê dixwast bidest xist.
Îskar kir: dûz kir, rast kir( tiþtek). Ji bo mirovê ji rê derketî: bise! Ez dê îskara wî/wê bidimê.
Qalûç: dasa devê wê xwar e. ji bo tiþtekî ne dûz tê gotin: ling qalûç, piþt qalûç, dest qalûç.
Tahtî: belekî, li ser rengekî rengekî din yê zirav, di nava tiþtekî de tiþtekî din. Mînak: tahtiyên zer ketine zeviya gênim. Tahtiyê( damar) axa sipî di nava axê de hebûn.
Çilka zêr: pirr pak e, pirr sipehî ye.
Pelqijî: vebûna movik û bûkikên daran.
Jê re qulpan dibîne: mahnê lê dixe, jê re hincetan dibîne.
Agir ji mizgeftê direvîne: pirr jêhatiye. Sekin tûne, tim diþûxile.
Hêws: pêjn. Li derdorê kesek heye, hest dike, lê hê ew nedîtiye. Hêwsa yekî ket ser min.
Çavreþa mahne xweþ e:
Ruhkêþ: sirkat
Parxac: nanê di binê agir de tê pijandin. Ji mirovên qelew û bêtêþe re dibêjin: yekî/yeka parxacî ye
Newran: ji nefsa jinên dûcanî re tê gotin, dilê wan xwarinên cûda cûda dixwaze. Kesekî naxwaze tiþtekî bixwe an bike tê gotin: newrana dike.
Bel: guhdirêj, tiþtekî baþ xûya dike. Ji bo mîz kirina li ser lingan û xwîna bi çarekê dipijiqe jî tê gotin. Mînak. Kêr li destê wê ket xwîna wê bel bû. mîza xwe bel dike.
Qulbax: tiþtê di bendekî de rêzkirî. Mînak: qulbaxê îsotên hiþk.
Li serê min kulik çêkirin: tiþtê neman anîn serê min.
Dûrdî:qilêra pirr, ne zelal.
Helamela: tevliheviya pevçûnê, lezkirin, bêwextî. Mînak: me li hev dixist, di wê helamelayê de wê jî nanê xwe dixwar.
Qûjmûr: navê heba tirî ya bi guþi ve hiþk bûyî ye. ji bo mirovên zayif tê gotin.
Pêjûng: guþiyê ku hebên tirî lê nemaye. Wexta ji nava tiþtekî tiþtên baþ bên neqandin û yê nebaþ bimîne, dibêjin: te ji min re pêjûng hiþtiye.
Aþê cep anî serê min: serî li min gerand.
Pilingpilingî bû: her yek bazdan bi aliyekî de çûn.
Belate- Berate: nîþan. Berdayîna pêþîn ya tiþtekî. Belate ketiye tirî. Bê ser û belate çû.
Kûzêx: mirovê kin û kûp.
Ew dida ser çerx û dûzanê: riya wê vedikir, ew sor dikir, ew gij dikir.
Sorûkur: xwe baþ xemilandiye.
Tûrê wî timî qul e: tim dixwaze
Bi moriyek Qul nake: bê qimet e
Pêdapêda: hêdî hêdî, dest pê kirine.
Tira xwe li bin guhê kesî naxe: kesekî bi tiþtekî nahesibîne.
Berfeþo: berf û baran tevhev dibare.
Avþo: ava feraqan
Hayhaya wê çûye, waywaya wê maye: wextê wê yê baþ çûye, yê xirab maye.
Bi helahelayê tajî naçe seydê: bi zorê tiþt nabin.
Kuf: werim. Nan kuf bûye. (Kuf- kar)
Fîta wî lêxist. Fît kir, xelas kir.
Xwe li ser takî xemilandiye: tu çawa bêjî, werê xwe xemilandiye.
Tiliya wî timî di quna xelkê de ye: xelkê berra hev dide.
Yabelê: feqet, lê
Pîj: 1.tûjkirina serî. Serê tîrê pîj dike. 2.sorkirin; ez wî, lê wê pîj dikim.3. di wateya çikbûnê de: simêla wî pîj bû. giya di ber koka darê de pîj bû.
Gij:1. Tahrik: conge gij dikin ser mangê.2. di wateya dîkbûnê de: mûyê canê min gij bûn.
Xar: hûcûm: bi hev re xar birin ser dûjmin.
Qorî- qorîkirî: sînorkirî, qedexekirî. Tenê ji xwe re veqetandin. Mînak: zeviya xwe qorî kiriye( qedexe). Sîng û berê wê ji xwe re qorî bike( ji xwe re veqetandin)
Kelxût: ji dewra re xwe de ketî: maþîna kelxûtî. Kêra kelxûtî( ko). Mêrê kelxûtî. Diranên kelxûtî.
Boqanî: bi hevlîstina ku tê de liva dest û laþ jî tê de heye. Bihevþabûn. Mînak: zarok boqaniya dikin. Dilê wê boqaniya dixwaze.
Zikdaye: 1. Ji tiþtê ku ber girtiye re. 2. Tiþtên ku werimî: mangê zikdaye( ya ducanî ye yan jî pirr xwariye zikê wê werimiye). Diwarê me zikdaye( aliyekî dîwêr derketiye der, li çûyînê ye.)
Rarû: 1. rû bi rû hatina hev. Mînak; em li bajêr rarûyî hev bûn.2. bela xwe di rûyê yekî/yekê dayîn. Mînak: tevî ku tiliya min di karê wan de tunebû jî, ew rarûyî min bû.
Ron: dijberî hiþk e. tiþtekî hiþk gava dihele ron dibe. Mînak: av zêde daye hevîr, hevîr ron bûye. Ji bo mirovan kesên ji hedê xwe derdikeve, kesê pîvana xwe xirab dike, kesê di dewsa xwe de nasekine. Mînak: ew nivîskara ron bûye.( nav û nasa xwe ji wêjeyê girtiye, lê bêheq ketiye polemika siyasetê.)
Gûyê ron: kesê di cîh û hedê xwe de nasekine. Kesê bela xwe di xelkê dide. Mînak: law! Tu çi bûyî gûyê ron û ketiyî ber derê min!
Quzê gur/ Quzê kûçikê: tevî ku xirab û heq nake jî, timî bextê wî baþ diçe. Tevî ku ziyan daye herkesî, dîsa jî herkes li dora wî/wê dicive.
Pirêza xwe nade kesekî: bi sirûstar e. çi dike, çi nake, kesek pê nizane.
Pozê wî ketiye rêxê: ketiye rewþek werê xirab, nikare ji nav derkeve, xwe tev dide xirabtir dibe.
Bi tiliya merîv de namîze: pirr çikos e.
Kiras û xwediya berahev dide: pirr paþgotiniyê dike.
Dê û dot in: ê hev in. Zahf ji hev hez dikin.
Di zikê xwe de maran xwedî dike: pirr di binîvî re. Xayîn e.
Bi tiliya xwe mijiyaye: tiþtan tê derdixe.
Li ser kîrê xwe guzan diþikîne: pirr xurt e.
Di çaviya kaniyê de dirî: her tiþtî berbad dike.
Miriya tazî dike: dizekê bê emam e.
Þîrê kerê vexwariye: nezan e, bêaqil e. tiþtekî ji nava tiþtekî nikare derxe.
Hezar carî derpê diya xwe biriye ber avê û aniye: bîjî ye
Quna xwe biqetîne: çikasî zorê bide xwe jî nikare bike.
Nanê çîvikê: tiþtê pirr hindik e.
Dev heran: çi tê ber dev, dibêje
Nêçele nêçele: gelek. Wê nêçele nêçele dolap li serê min gerandin.
Monc: bê eyar. Ne her wext, lê wexta li kêfê be, yan jî bide dil dike. Mînak: ji bo bigirî li monca ye( li mahnê)
Dewla xwe lêxist: tiþtê dixwast carekê girt.
Dewla merîv timî tije nayê: hertiþt her wext mîna meriv bixwaze nabe.
Kelûav: xebat, xwî. Mînak: Em þixûlîn, lê kelûava me giþtîk vala çû.
Gawan: bihûroka ji zixûr mezintir û ji gelî biçûktir.( bi tirkî bogaz)
Gever: þîpa avê. Mînak: gevera avê da ser bostanê xwe.
Bi gûyê kûçikê ve derket: tiþtekî wî/wê nemaye. Rûswa bûye. Zilût bûye.
Mîna kîrê kûçikê li ber deriya digere: tazî û rût, belangaz, fuqare bêyî ku tiþtekî bi dest bixe li kolana digere.
Moza wî/wê hatê: bê ku sebebekî berbiçav hebe, dike:” fiþt” û direve.
Hêka wî/wê hatiye: bê wext, zû radibe diçe.
Mîna moza gû ye: îþê xwe nizane û hêdî hêdî dike. Tiþtekî ji nava hev dernaxe.
Hijdiya: cinawir. Marê hijde serî.
Kûpê fisan: kesê pirr dixwe û karekî nake.
Kana derewan: zahf derewan dike.
Çêldîk: çêlika dîk. Ji bo mirovên zaîf û bîçûk yên xwe, xwe ji xwe mezintir dibînin.
Qûtê nemir: xwarina hew qasî merîv pê xwedî dibe. Tiþtê merîv têr nake: mînak: wêjeya Kurdî mîna qûtê nemir e.
Partax: tiþtê mezin û fireh. Mînak: ew qun partax e.
Horbor: bê pergal kirina tiþtekî bi xurtî û zû.
Bi ser êr û avê xist: sor kirin, xapandin. Ji bo kesek karekî bike, derheqê wî karî de gelek tiþtên rast û derew jê re dibêjin.
Botav-potav: giyayekî tûmê wî biçûk e. rengê wî zera li ser sorê ye. pirr zû agir digirê. Loma kesê nafikire û zû tvdigere jê re dibêjin: mîna botavê ye.
Hol bû- hil bû ser xwe: di carekê de radibe ser xwe.
Tiloqanî- taqle. Mînak: ji kêfan tiloqaniya dide xwe.
Qilopanî: bi ser hev de qelibandin. Mînak: min kevir carê qilopand, gêr bû çû.
Merîvên feqîr tim li pirêzê tên girtin: merivên feqîr tu caran nikarin tiþtekî xwe veþêrin.
Gurçikên xwînê: goþtekî bîçûk ê sor di ber çavan de ye.
Sor û viz: kesê bi qelecan, bi tirs û rewþa kesên xwediyê xwestekên nepayî. Mînak: min jê re got: “tu derewandikî.” Sor û viz bû, dengê xwe nekir.
Dustan: berpirsiyariya jiyanê. Mînak: bavê wî mir, êdî dustanê wî ket hustiyê wî. dustanê malê di hustiyê min de ye.
Kumir: zanîna hiþ, zanîna aqil. Ji kesên ku gorî pergala jiyanê tevnegerin re dibêjin: bê kumir e. ev kes nizanin wek mirovên din bifikirin, ber û paþê tiþtan nizanin.
Toto: aqil.
Zik kiriye def:1. Ji bo jinên ducanî. 2. Ji bo wên zikê xwe bi xwarinê þidandine tê gotin.
Poz ketiye ber: 1. Ji bo yên xeyidîne. 2. Ji bo yên têkçûne tê gotin.
Didanê xwe lê tûj dike: tehdît dike. Nêta êrîþê kiriye.
Kîrê xwe bi ser doxînê re derxistiye: “ji bo mêran” daxwaza tiþtên din dike. Êdî li kesekî guhdariyê nake.
Gilika wê rabûye: “ ji bo jinan” daxwaza tiþtên din dike.
Mêrandin: “ rayêdan”: nîþandana bi lez: mînak: 1. lawik tewanbare, newêre xwe bi bavê xwe bimêrîne. 2. Wê keçikê pêsîrên xwe bi min mêrandin. 3. Perên xwe bi me namêrîne.
Bûktiyan dike: berê wexta keçek dibû bûk hetanî mehekê bi mêrên din re qise nedikir. Jê re digotin: bûktiyan dike. Aniha ji kesên asosyal re tê gotin.
darhevris@hotmail.com
***
Nivîsa QATO ya ku berê di Diyarnameyê de hatiye weþandin:
- Eyoyê Devxwar û Rojava!...
- Kerê Mihoyê Abo û hin pirs