HAYDAR DILJEN
Manada çekuya entellektuele û kam entellektuel o/a û kam entellektuel nîyo/nîya ser o heta nika xeylê munaqeşey virazîyayê û ê yê hewna zî virazênê. Ke kes munaqeşeyê ke na mesela ser o benê biyaro xo çiman ver û tarîfê bikero, kes şeno vajo: kesê ke fikir peyda kenê û bi fikirdê xo ya wazenê averşîyayîşê komelî ser o tesîr bikerê întellektuel ê.
Çekuya ”entellektuele” fina (reya) siftî, serra 1898î de, Fransa de gazetedê L`Aurore de amêya xebitnayene. O wext bi pêşengeya nuştox Emile Zola ya meselada Dreyfusî ser o beyanameyêda protestoyî ameya çapkerdene û çekuya entellektuele ze sernuşteyê a beyanameye amêya xebitnayene.
Ke kes çekuya entellektuele, manada hera de ze sifat bixebitno, yena manada kesê ke bi fikirî ya alaqedar benê, yanê fikir peyda kenê, xuliqnenê û bi fikirdê xo ya wazenê komelî ser o tesîr bikerê entellektuel ê. Meylê merdimî yo siyasî entellektuelbîyayîş ya zî nêbîyayîşî ser o tesîr nêkeno. Yanê wahîrê fikirdê çepey ya zî raştey bîyayîş, na partî ra ya zî a partî ra dûr ya zî nezdîbîyayîş karakterê întellektuelî nêvirneno.
Labelê tayn sosyalîst û çepan gore, tenya ê kesê ke bi fikirî ya alaqedar benê û wahîrê fikirandê çepey ya zî sosyalîstey ê entellektuel qebûl benê. Çekuya ronakbîr ya zî roşinbîr/rewşenbîre zî bi no manaya yena xebitnayîş.
Ma kurdanê kirmancan mîyan de tarîxê şuxilnayîşê na çekûyê zaf derh nîyo. Mesela ferhengdê Malmîsanijî yo ke serra 1987î de û yê Munzur Çemî ke 1994î de çap bîyo de, na kelîma çin a. Labelê nê serrandê peyinan de tayn nuştan de kelîma roşnvîre yena xebitnayîş û Ferhengê Grûba Xebate ya Vateyî de zî ca giroto.
Alaqeyêdo zaf xurt yê ziwanî û fikirî pîya esto. Fikir bi ziwanî ya peyda beno, bi ziwanî ya îfade beno û beno wahîrê mana. Û seke mi jor de behs kerd, alaqeyê roşnvîran zî bi fikirî ya esto. Hetta, roşnvîr bêfikir nêbeno. Xuxûsîyetê roşnvîrî yo muhîm wahîrê fikirîbîyayîş o. Baş o, ke kes ziwanê xo nêzano, kes do bi ziwandê xo ya senî bibo wahîrê fikirî? Helbet kes nêşeno bibo. Co ra kurdê ke ziwanê xo nêzanê nêşenê qandê kurdan bibê wahîrê fikirandê girdan.
Nêzanayîşê ziwanî, ma kurdan mîyan de sewîyeyê roşnvîrey zaf nizm kerdo. Qandê berzbîyayîşê nê sewîyeyî ganî kes bişo ziwanê xo rind bixebitno. Çîyo ke Ehmedê Xanî, Cegerxwînî, Celadet Bedirxanî û ê bînan keno roşnvîrê kurdan ê erjîyayey xebitnayîşê înan yê ziwandê ma kurdkî yo. Ewro bi hezaran a roşnvîrê ke bi eslê xo ya kurd ê, labelê ziwanê xo nêzanê û fikiranê xo bi ziwana ya îfade kenê, înan rê kes şeno vajo roşnvîrê kurdnîjadî, labelê kes nêşeno vajo roşnvîrê kurdan.
Tarîxê roşnvîran de, hem partîyê ke îktîdare de yê hem zî yê ke mixalefet de yê, waşto roşnvîrî sey înan bifikirîyê, sey înaan vajê û înan rê çepikî bicenê. Roşnvîrê ke sey îktîdaran nêkerdo zaf zilm dîyo. Tirkîya no ware de nimûneyêda zaf xerab a.
Labelê roşnvîrê rastikênî, ne dişmeneya partîyanê welatê xo kenê, ne şaşîyanê înan rê çimanê xo gînê, ne zilmê dewlete ver o bê veng manenê û ne zî persanê komelê xo ver o xo kerr û lal kenê. Ke welatê de roşnvîrî azad bê û her şertî de bişê fikranê xo vajê û kişta şardê xo de bê, do o welat de azadey û sîstemêdo însanî hewna rew bîro.
27.11.2017, Yenî Ozgur Polîtîka