Peyv, têgihîştina bireserê û fêmkirina wê ye û peyv li ser bireserê alava desthilatdariyê ye.(1) Yanê peyv pir girîng in, gotin û xweşgotin di hunerê de alava xurtbûn û desthilatdariyê ye. Rênas Jiyan jî di berhemên xwe de hukumdariyê li ser peyv û gotinên xwe dike. Di bin nîrê desthilatdariya nivîskar de peyv û gotinên wî dibirîqînin, gotinên helbestvan tên fêmkirin û xweşgotinên wî heyecan û xurtbûnekê dide xwendevên, her wiha rih dide peyv û gotinên xwe, loma hostayê hunera peyvê ye. Êşê vedigurîne xwebêjiyê û arezûya xweşgotinê-retorîzmê, nahêle êş veguhere xwekêmdiyînê, bindestiyê, xizaniyê û tunebûnê, berevajî di nivîskar de êş hebûn e, serîrakirin e, al e, dewlet e, gel e û niqrîskên kêfxweşiya veguherandin-dagerîbûna hebûnê ye. Êş ne qels bûn û zexelbûn e di helbestvan de berevajî wê xurtbûn û nîşana hebûn û heyî û heyînbûnê ye.
Di pirtûka Rênas Jiyan a bi navê “Diêşiya" de sê mijar hatiye vehûnandin. Di beşa ewil de mijar “Evîn e.” Di beşa duyemîn de mijar “Huner e”, û di beşa sêyemîn de jî mijar “Welat e.” Rênas Jiyan di beşa ewil de hostatiya peyvên xwe bi gotinên dilzîz, dilagirîn, dilepîkîst û bi hişekî baqilîn dîwarê risteyên xwe diqorîne. Helbestvan xwediyê hostatiya hunerê ye. Rihê peyvan zeft dike, gotin û peyvên xwe bi dil û hiş vedihûne, ne hema çawa lêhato dike. Werîsê peyvan di destên nivîskar de ye; nivîskar bi peyvên xwe dilîze, serê peyvên xwe dişo û vedişo, gulîkên peyvên xwe bi destên xwe vedihone, cil û bergên peyvên xwe lêdike û peyvên xwe bi rih û can dike. Nivîskar di helbestên xwe de diçe zarokatiya ku bi kêfa sabûnê çavên wî hatine şewitand, diçe peyvên zarokatiyê de jê re hatine gotin û vegotin û mohra zarokatiyeke bindest, zarokatiyeke bêdewlet û vehûnandina evînên bêdewletî li çerxa zemên dixîne, dewsa mohrê tev bûne birîn û bîranîn, bûne serîrakirin û helwest, bûne hebûn û nebûna niqrîskên serxwebûnê û azadiyê.
Nivîskar her çiqas di helbestên xwe de behsa sê cureyan kiribe jî, di her sê beşan de xwestina azadiya şexsî û welat û rizgarkirina bindestiyê heye. Nivîskar dema behsa evînê dike, tenê behsa evîna bûjenî nake. Behsa evîna welat, evîna şexsî, evîna welatperwerî, evîna rihî, evîna hebûnê, evîna serîhildan û şoreşê û hwd dike. Evîn di Rênas Jiyan de pirwate û pirhêl in. Bêhna mîtosê, felsefê, bindestiyê, hebûnê, metafîzîkê û modernîzmê jî ji helbestan tê...
Mînak:
Beşa ewil (Evîn)
“Li lûtkeyên kûrahiyê,
Hevîrê hêviyê
Dol vedaye
Eşakî
Li derdora çemê Şikestûnê.
Reşêşkên mîzgînxêrkan li ser xerîbiyeke tûtinkêş dilûsin;
Bêrî-birîndara min,
Xwezî wek qertelên Prometheusî
Min karibûya ji gostê kezeba xwe tu xwedî bikira;
Lê belê li tixûbên xeternak
Berbejna min bi kêrî bejna min nayê...
Dema em li risteya xwe dinêrin em têdigihîjin ku nivîskar di helbesta xwe de behsa tiştekî tenê nake; helbestên nivîskar dîrok e, felsefe ye, mîtos e, lê belê berî hertiştî dîrok û şoreş e. Belê helbestên me şoreşa evînê û evîna şoreşê ye. Bi qasî goştên kezeba xwe xwedîkirinê dide ber çavên xwe loma helbestên ji dil in, dilzîz û dilsot in. Kezeba xwe ji bo helbestê dibirêje li ser kuçikên agirsotîn. Agirê helbestên şoreşeke sotîn pêdixe. Bi şêwazeke hunerî û retorîk helbestên xwe vehonaye. Jixwe di Rênas Jiyan de du têgeh serdest in, yek jê hunera xweşgotinê-retorîzm ya din jî qehremanî-epîzm e. Di gelek berhemên nivîskar de ev her du têgeh serdestiyê li metnên wî dikin.
Beşa duyemîn (Huner)
“ez bê HSBC"
Stûşikestekî “OECD"
Kesî tu “ IMF" nedida tu kesî
*
Xweza+mirov= xwîn
Başî+bedewî+rastî=dilpakî
Acizî+tenêtî+bîr+dil+xebat+agir=huner
*
Evîn=êş
Jiyan=jan
Xerabî=hesûdî
Giyan= Bîr
Dema em li vê beşa xwe û helbestên vê beşê dinêrin em têdigihîjin ku nivîskar hem dahûrandina rastiyeke modern û postmodern dike, hem jî behsa rastiyeke jiyana em niha em têde dijîn dikin. Nivîskar evînê wekî temsîliyeta êşê, jiyanê wekî janê û êşê û xerabiyê jî wekî temsîliyeta hesûdiyê ango temsîliyeta rûxandinê dibîne, rih jî wekî bîrekê dibîne. Yanê helbestvanê me temsîliyetên kodên jiyanê ên hebûn û heyînê destnîşanî me dike. “Heman demê ev şêwazeke dadayî ye, çimkî li hember helbesta heyî zagoneke nû ye, pergaleke nû ye, dada a heyî dirûxîne, bêpergalbûnê, bêrêgezbûnê dibijêr e, di helwesta wan de parastina jiyanê û serpêhatiya helbesteke nû, hêrs û çoşeke nû, bêrêgezî û bêmantiqbûniyê û helwesta wan de huner, anarşî û azadî heye. (2)” Nivîskar dema dahûrandinên xwe di helbestên xwe de rêsa ye, ji xwe ve çûye, êdî xwe winda kiriye, teknîka herkehişîn ketiye dewrê û herikiye, a ku di binhişîn û derhişîn de eliqî maye wekî çemekî herikiye. Ji xwe em dizanin a ku derhişîn be, ew teknîk modern û postmodern e. Nivîskar bi şêwaza matematîkê hevokên xwe dirêsîne. Matematîk bi xwe rasyonalîzm û îrasyonalîzm e. Matematîk abadînî ye, matematîk temsîliyeta abadîniyê, teqezbûnê û neteqezbûnê ye. Matematîk mikemelî ye, wê çaxê nivîskar behsa mikemeliyê dike gelo, an jî mikemeliyê dixwaze? Mikemelî xweza bi xwe ye, xweza jî li gor zagonê metafîzîkê Xweda ye. Nivîskar doza xwedatiyê an jî dixwaze bi xwe bigihîjîne asta xwedatiyê gelo? An jî rastiya civakê û heqîqetekê li ber çavên me radixîne. Di helbestên nivîskar de sinc(ehleq), spehîtî(estetîk), başî û xirabî, hebûn û nebûn, serdestî û bindestî, takesî û civak, heqîqet û rastî û hwd serdest in. Helbet nivîskar çoyê xwe li nava çavên sazî û dezgeyên dinyê jî dixîne, û dibêje, hûn xap û xapandin in; rastiya we jî nema ye, Ewropa û saziyên wan jî êdî xizmetkarê desthilatdaran in; bindest hatine paşguhkirin û tên xapandin bi çend gotinên derewîn yên post-modernîk...
Beşa sêyemîn (Welat)
Ey pakrewan
Ey dîlan qîza dîlanan
Ey baran lawê baranan
Ez dizanim tu hespekî serberradayî
Tu çemekî bêserî yî
Ez dizanim tu Selaheddîn î ji pişta Eyûbî yî
Tu Keyaksares î ji dola Medî yî
*
Ey teyare!
Ji te re bombaya te, yar e
Jehra te, jehra marê teyar e
Ma qey yê Qilebanê ne ezman e? Neyar e?
Rênas Jiyan di her sê beşên xwe de şêwazeke dadaîst bikaraniye; peyv û hevokên wî dadaîst in. Her çiqas di felsefeya Dadaîzmê de rûxandin, bêzagonî û bêrêgezî hebe jî tehma Dadayê di helbestên nivîskar de heye. Her wiha di helbestên me de tim qehremanên mîtolojîk û dîrokî di helbestan de cih girtine. Belê karekterên di helbestan de giş ên neqandî ne, nivîskar karakterên xwe li gor naveroka helbestên xwe bêjartiye da ku di ahengekê de bin. Pey û hevokên bi êş li ser qêrîna dil veniştiye. Agirê berdilka zarokekî dadaîst ketiye û berdilka ser dilê xwe vediçirîne û diçirîne, ezmanê bombebaranî diçirîne, da ku kezeba peritî a bindestiyê di ser dil û devê desthilatdariyê de biçîrîne û biteqîne. Belê nivîskarê me hostayê peyvê ye, peyv û hevokên xwe xweş saz dike. Dilê kul derman dike, gotin û vegotinên me kevirên qoziyê ne. Helbestên nivîskarê me nakeve tu çarçoveyan meriv nikare bêje helbestên nivîskar ev e. Çimkî têrtijî û têrtîr û di ekla dims û ekla hebên hinaran de ye. Pirhêl û pirwateyîn e. Bi qasî şêrînin ew qasî jî ser dil tirş dike. Çi mijar vehûna be, heqê wê mijarê daye, di ser de herikandiye. Mijarên xwe giş bi hostatiyeke hunerî rêsandiye. Bindestiya xwe wekî qehremaniyan destnîşan dike, bindestiya gelê xwe wekî ala qehremanan destnîşan dike, bi bindestiya xwe re şer nake, bindestiya xwe re serbilindiyê dike, bindestî di nivîskar de epîzm e, serbilindî ye, qehremanî ye, loma xwebiçûk nabîne, ne bindestiya xwe û ne gelê xwe biçûk dibîne, bindestiya xwe wekî alake azad dipêlîne. Ez heme, ez diêşim lê ez bi êş û kêfa xwe heme. Ez heme ez bindestekî serbilind û azad im. Nivîskar dibêje: “Diêşim wê çaxê ez heme, em diêşin lê em hene” em ê tim hebin û kelemên li ber çavên we bin...
Sûdewergirtin
1)Ernst Fischer, Sanatin Gereklîlîgî, Payel
2)Tristan Tzara, Dada Manîfestolari & Dîger Metînler, Sel
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
