• Nûçe
  • Nûçeyên Çandî
  • Serbest
  • Hevpeyvîn
  • Berhem
  • Çapemenî
  • Spor
  • Dinya
  • Ên Din
    • Aborî
    • Portreya Mehê
    • Nivîsênkarên Mêvan
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAÞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • E-pirtuk
    • Covit-19
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2018-06-24: Hilbijartina Giþtî û Serokomarî
    • 2014: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giþtî
    • 2011, Hilbijartin
    • 2010, REFERANDÛM
    • 2009, Hilbijartina Herêmî
    • EURO 2016
    • EURO 2020
    • Kûpaya Cîhanê 2010
    • Kûpaya Cîhanê 2014
    • Kûpaya Cîhanê 2018
    • Kûpaya Cîhanê 2022
  • Rûpela Pêþî
  • Serbest

Tirsa bê Diran: Raseriya tirsê li welatek çargoþeyî

Dîrok : 25 01 2014 | Beþ :

Serbest

Mahmut Ozçelik                                                                          


Dema mirov çav bi pirtûkek birêz Helîm Yûsivî dikeve, ewilîn navê pirtûkê bi mirovî re þaþwaziyek diafirîne û dû re di hiþê mirovan de hêj pirtûk nehatiye xwendin hin pirs û meraqan ava dike. Serqisê “Mirî Ranazin”, “Gava Ku Masî Tî Dibin”, “Mêrê Avis” û “Tirsa bê Diran” her yek di hiþê mirov de berî xwendinê hin pirsan pêk tîne. Ez wisa bawerim ku Helîm Yûsiv navên pirtûkên xwe bi hiþmendî, bi xebateke hûrgilî hilbijartiye, ne ku bi rasthatinî ev navinan li pirtûkan hatine danîn. Li ser çîroknûsî û romanûsiya nivîskar tiþta ku mirov lê zêde bike bi baweriya min ne hewce ye. Ji ber ku gelek nivîs li ser hatine nivîsîn. Min vê carê xwest ku li ser romana wî ya bi navê “Tirsa bê Diran” ku ji weþanên Avestayê di sala 2006an de derçûye hin hevokan lê bikim… 

Roman bi lêvegera vegotina zarokatiya Mûsa û hevalên wî yên bi navê Qado û Simko dest pê dike. Û pê re jî bi kirinên wan yên tu kes ne li bendî ne, hatiye xemilandin. Þûmiya zarokan û lîstikên herî xerab yên zarokan bi kêfxweþî pêkanîne, bi hosteyî tîne ziman. Zarok tim boçikên/teriyên hin heywanan jê dikin û di ciheke nepen de wekî “pêþangeha teriyan” bi cih dikin. Ne pisîk, ne kûçik, ne jî ker û hespên taxê ji terî jêkirina van zarokên nehs û þûm xelas nabin.

Mirov bi vebêjiya Mûsa yan jî bi ya Qado fêr dibe ku cihê jiyana xwe lê derbas dikin cihek bi “tirsê”/zilmê hatiye rapêçan e û xwînerê kurd ne jê bê hay e: ”Eger rojekê kesek ji we li tirsê rast hat, jê bipirsin bê li ku ji dayik bûye. Wê ji were bêje li wê çargoþeya ku di navbera Sûrî, Tirkî, Îran û Iraqê de (r. 27). 

Roman bûyerên li Qamiþloyê û der û dora wê qewimîne vedibêje. Sereklehengê romanê Mûsa ye û li “Binxetê” li Qamiþloyê dijî. Û em bi vegotina wî ya lê vegera li rabirdû û zaroktiya xwe hîn dibin ku li Qamiþloyê piþtî vegera ji dibistanê, dema xwe ya mayî di kar û barên dikanê de, ji bo alîkariya bavê xwe bike, derbas dike. Lê dikan ne tenê ya wan e. Þirîkê dikanê jî heya, ew jî Heseno ye û Mûsa dil dikeve keçika wî Leylayê. Çîrok li dor vê evîna Mûsa û Leylayê bi tevî bûyerên civakî diherike. Pê re jî zilma dûgela Sûriyeyê ya ligel muxaberata xwe çawa tevgerên mirovan diþopînin û tirsên nedîtî dikin dilên mirovên herêmê bi kitekit tê vegotin. Bi derbasbûna demê re rojek bavê Leylayê biryarê dide ku ji Qamiþloyê barbike û here bajarê Hesekê. Dema veqetînê êdî dinya li Mûsa teng dibe. Ji hêla din ve jî hevalên Mûsa yê zarokatiyê ku bi jêkirina teriyên ajalan hetka ajal û mirovan biribûn, her yek ji bo xwendina zanîngehê li bajarekî Sûriyeyê belav dibin. Mûsa xwe di tenêtiyek xemgîn de dibîne. Di vê navê de du karakterên/tîpên romanê yên hiþsivik hene ku yek jê “Kalo” ye û tim meþkek qul di bin çengên wî de ye û her dixwaze wê meþkê binepixîne û bi dengê bilûra xwe jî xelkê bajêr sermest bike. “Tûtino” jî tenê dinyayê ji tûtin û dûmanê dizane. Ev herdu hiþsivikên bajêr xemla romanê ne. Û em di herka romanê de fêr dibin ku hiþsivikiya Kalo ne tesadufî ye, encama êþa tirsê û zilmê ye. Piþtî lawê wî ji hêla zordestên rejîma Sûriyeyê ve tê windakirin, ev rewþa wî ya bêsiûd jî dest pê dike…

Nivîskar di beþên “dîroka tirsê” de zilma rejîma Sûriyê ya li ser kurdan bi me dide fêmkirin: “Em beyî xwesteka xwe bûn zarokên tirsê (r. 28)”. Lê ev tirs tenê ne di dilê zarokan de bi cih dibe, her wiha her kes bi vê zilma ku tirs afirandiye re rû bi rû dimîne. Ev zilm û tirsa afirandî di derûniya Mûsa de bandorek wisa rûxîner diafirîne ku Mûsa bi kuderê ve dihere an bi çi karî ve mijûl dibe, tavilê difikire ku mirovek çavzer û sergirtî li dû wî ye û wî diþopîne. Ev bandora neyînî dema Mûsa xwe digihîne Almanyayê û wekî penaber dest bi jiyaneke nû dike jî dev ji pêsîra wî bernade… 

Romannûs metafora “tirsê” pir baþ bi kar aniye û di ruhê xwîner de erdhejînan çêdike. Di romanê de bikaranîna “rêbaza laytmotîfê” ya vegotinê kelecanek dike dilê xwîner. Xwedêgiravî tirsa ku her dem yekî çavzer û sergirtî wî/Mûsa diþopîne û tirsa ku pizika di piþt qorikên wî de dê wekî teriya ajalek dirêj bibe, her dem di bîrê de ye û ev fikrên eletewþ wî zivêr dike, derûniya wî her ku diçe xerab dike. Xwîner jî bi qasî Mûsa xwe di nava nerihetiyek derûnî de dibîne. 

Roman bi lênihêrtinek rasteqîn, bi bûyersaziyên ji jiyan û tiradîsyona kurdî hatiye wergirtin, tevî uslûbek çavkaniya xwe ji rastiyan digire û bi zimanek herikbar hatiye hûnandin.

Dîsa karakterê hiþsivik Kalo hin beþên dîroka me ya dema Osmaniyan mîna dîroknasekî bi bîra me dixe. Wekî mînak serhildana Þêx Ubêdulahê Nehrî çawa ji hêla hêzên îranî û osmaniyan ve hatiye fetisandin bi xemgîniyek kûr ve tê vegotin.

Dîsa di parçekirina Kurdistanê de rola du dîplomatên –di rastiyê de hêzên emperyal sembolîze dikin-  ewropî ku wekî peyman jî navê xwe di dîroka me ya reþ de bi cih kiriye, bi bîra me dixe. Sykesê îngilîzî û Pîcotê frensî çawa di dema Þerê Yekem yê Cîhanê de mudaxeleyî tixûbên Kurdistanê kirine û bûne mîmarên afirandina serxet û binxetan…  Piþtî çûna fransizan ya ji Sûriyeyê, îcar zilma nû ya despot û serokên dewleta nû dest pê dike. Dîsa em têdigihîjin ku li nêzî tixûbê Bakur çawa dewleta Sûrî kurdan ji gundên lê niþtecihin bi darê zorê derdixe, erdên wan dagîr dike û ereban ji heremên dûr tînin û “kembera ereban” di navbera kurdên Bakur û Rojava de wekî dîwarê þermê yê van salên dawî çêdike û demografiya erdnîgariya kurdan xerab dike. Ev beþên romanê bi xwîner re hiþmendiyek netewî-dîrokî pêktîne. Ev dîmena kurdan ya bi darê zorê mecburî terkandina cih û waran, di kesayetiya malbata Qado de tê teswîrkirin.   

Di vegotinê de “dengên cihê” xwendevan li xwendinê diþidîne. Lê xwezika ev dengên cihê tenê dengên ji mexdûrên zilmê pêknehatiba, di nav van dengan de dengek dijber yê nûnerê tirs afirandî jî hebûya. Û bi deng û tevgerên nûnerê/karakterê tirsparêz û zilimkar re, me yê kirinên wan yên hovane bi çavdêriya nivîskar ya ji dûr ve wekî çîrokek nexwendiba, bi deng bibihîsta û bi dîmen û diyalogan jî di hiþê xwe de tomar bikiriba… Lê mixabin nivîskar qet cih nedaye dengê/karakterên dûgela tirs afirandî û dengên di romanê de yekalî maye ew jî tenê dengê mexdûran e: Kaloyê hiþsivik ku ji dîroka kurdan çîrokên serhildan û têkçûnan vedibêje, Simkoyê ku hevalê Mûsa yê zarokatiyê ye bi çîroka xwe ya di nava du keçên çeleng de asê mayî, Qadoyê carinan di bin navê “dîroka tirsê de qala zilm û zordariya dûgela Sûriyeyê dike, kelecana ciwanan ya di dema xwendina zanîngehê de, romanê li pêþ çavê xwîner rakêþtir dike. Dîsa romannivîs karakterên xwe yê ji hêla hiþî ve ne normal dixuyin –Kalo û Tûtino- di dema bûyerên Qamiþloyê de -ku di sala 2004an de di dema lîstika futbolê de qewimiye- wekî mirovên herî jêhatî û wêrek li pêþiya girseyan li hember zilm û þovenîzma ereban dide meþandin. Bi rastî mirov difikire ku gelo em mirovên li dû maf û azadiyan, bi qasî van herdu karakterên romanê yên bêhiþ xwedî li mafê xwe derketana û haya me ji dîroka me hebûya em ê îroj ne li asteke din ya jiyanê bûna?

Bi bûyerên li Qamiþloyê ku di dema lîstika futbolê de diqewime, pêla serhildanê wekî pirîskên agir di demek kin de li hemû bajarên Binxetê yê kurdniþîn belav dibe û cara yekem e ku li hember serweriya dîktatorê ku çil sal e li ser kar e tirsa gel tê þikênandin. Bi gotineke din diranê tirsê ji hêla gelê kurd yê berxwedêr ve tê kiþandin û “tirs bê diran” dimîne… Lê dîsa jî navê wê û sawa wê her heye. 

Mûsayê Qamiþloyî ku mamosteyê dîrokê ye, piþtî bûyerên li Qamiþloyê û li herêmên din berfireh dibe û dû re vedimire vê carê pêrgî tirsa muxaberata Sûriyeyê tê. Ne tenê Mûsa, her wiha her mirovê ku bêhna welatparêziyê jê tê tûþî binçavkirin û terora siyasî tên. Mûsa jî ji vê pêla tirsê ya muxaberatê, para xwe hildigire û hetanî Þamê diçe û di lêpirsîn û îþkenceyan re derbas dibe û di dawiyê de tê berdan. Di heman heyamê de Mûsa pêrgî karesatek din jî tê: Ev karesat jî piþtî bûyerên Qamiþloyê kuþtina Þêx Maþûq Xiznewî yê neqþebendî ye ku kurdekî xwedî ilm û zanînê ye û ji hêla hêzên tarî yên girêdayî desthilatiya Sûriyê ve tê kuþtin (2005). Mûsa êdî bi van bûyer û kuþtinan dibîne ku li welatê tirsê nikare bijî, biryara xwe ya ji welêt derketinê dide û bi alîkariya qaçaxçiyan ewilîn dihere Kazakistanê, li wir bi saya hin mirovên rêber xwe vediþêre, carinan bi jinên laþfiroþ re kela dilê xwe dadixîne. Û piþtî derbasbûna wextek jî îcar berê xwe dide Ewropayê. Hevalê wî yê zarokatiyê Qado jî bi rêwitiya keþtiyê xwe digihîne welatê Ewropayê. Lê herdu ji hev bê hay in. Û jiyanek naþibe jiyana Qamiþloyê, çandek biyanî di ruhê wan de birîn û tirsên nû diafirîne…  Qadoyê ku li Qamiþloyê teriyên kûçikan jêdikir li vir pêrgî jina bi navê Anêt tê ku kûçikek xwedî dike û nirxa ku mirovan li Binxetê nedida mirovan Anêt li vir dide kûçikê xwe û ev rewþ Qado di þaþwaziyê de dihêle. Bi gotinek din ji kûçik didexise, belbî dixwaze bibe kûçikek mirovê ewropî… Dîsa Mûsayê ku ji ber polês û elemanên muxaberatê qul bi qul xwe vediþart û nedixwest pêrgî wan û dengê wan bê, li Almanyayê dema ji balafirê piya dibe û li hember polêsê wir dibêje pasaporta min tune ye, dibîne ku polês qet vê rewþê nake xem û bi henûnî jê re alîkariyê dike. Ev helwesta polêsê alman þanî wî dide, wî dilerizîne, lewra polêsên muxaberata Sûriyeyê û yên li Almanyayê ji hêla mirovperweriyê de bi qasî çiyan ji hev dûr in... Ev rewþên cuda herdu penaberan di derûniyên þikestî de dihêlin. Û êdî Mûsa -mamosteyê dîrokê yê Qamiþloyî- bi rabirdûyek birîndar û bi nexweþiyên derûnî yên hemû wesleyên wî rapêçayî, li parzemîna Ewropayê dibe penaberê ku bi dû berpirsê bûye egera dîrokek talanbûyî û welatek parçebûyî. Bi dû Seykis û Pîcotan dikeve ku hesab ji wan bipirse, lê mixabin encam têkçûnek bi hiznan dagirtî ye…

Û ew têkçûnên bi hiznan dagirtî îroj bi saya gel û lehengên xwe yên evîndarê azadiyê veguheriye serkeftinek bêhempa ya bi xweseriya demokratîk hatiye tacîdarkirin…

 

 


firatt_muratt@hotmail.com                                      

*** 

 

Nivîsên Mahmut Ozçelîk ên ku berê di Diyarnameyê de hatine weþandin:

- Þûrkêþiya Hesenê Metê û Baweriyên Batil

- Mehmet Uzun û ‘Ronî Mîna Evînê Tarî Mîna Mirinê’

- Ereb Þemo û Hêviyên Bextewariyê

- "Dilya û Zalar" - 2

- Romanek pirhêlî ya tuxleyî: Dilya û Zalar

- Trajediya Evîndaran: Evîn, jan û xwîn û nalîn e

- Melek jî dimirin

- Baciniyên êzdî û toreya tolhildanê
- Xezal: Wêneyê Þerê Kirêt
- 'Lerizînên Tenêtiyê' û jiyanên têkçûyî
- Jiyana kurdan ya bênasname: “Kitim”
- Þapînoz’a Enwer Karahan û Reþbîniyên Nepen
- Þêx Seîdê Kal û Sê Gavên Wî yên Dawiyê (Beþ II)
- Þêx Seîdê Kal û Sê Gavên Wî yên Dawiyê
- Penaberên li ser çemê Elbeyê
- Moliére Kurdî Dipeyive
- Rondikên ji jiyana kevneþopî diniqutin
- Lehengek Sêwî yê Tazî û Evîna wî ya Nîvcomayî
- ‘Gîtara Bê Têl’ û ‘Perde’

- ‘Berbiska Zer’ a bêmiraz  

Hûn dikarin li van jî binêrin

Li ser 'Þeþaqil' a Cîhan Roj heft rexne, heft pesin

Li ser 'Þeþaqil' a Cîhan Roj heft...

31 01 2023

Em xwe nû dikin

Em xwe nû dikin

30 01 2023

Gelemþeya Binavkirinê Wêjeya Dijkolonyal û Postkolonyal

Gelemþeya Binavkirinê Wêjeya...

26 01 2023

Biryar: Îsal ‘Sala Melayê Cizîrî ye’

Biryar: Îsal ‘Sala Melayê Cizîrî ye’

07 01 2023

Ev jî hene

Mirina Bêsî: Awirek li heyama kuþtinên kiryar nediyar

Mirina Bêsî: Awirek li heyama kuþtinên kiryar nediyar

27 03 2014

Nîqaþek li ser du romanan

Nîqaþek li ser du romanan

30 06 2016

Lo

Lo

11 05 2010

Mirin, mala te biþewite!

Mirin, mala te biþewite!

10 03 2010

Bersivek ji bo Amîdakurd

Bersivek ji bo Amîdakurd

20 01 2009

Nivîsên Nû

Çorê ARDA

Romana nûjen an jî kevneþopîn?

Çorê ARDA

Çorê ARDA

Anatomiya Fermana Dîtiran

Çorê ARDA

Cemîl Andok

Kovarê kirmanckî

Cemîl Andok

Çorê ARDA

KORERÊYA VEBÊJ

Çorê ARDA

Omer Dilsoz

Gelo ev “bêqewlê” li kî derê ye?

Omer Dilsoz

Salname

HERE JOR

Diyarname

  • Derbarê Diyarnameyê de
  • Yên piþtgirî didin Diyarnameyê
  • Agahiyên ji bo nûçeyan
  • Bikaranîna Diyarnameyê
  • Têkilî-Contact-Ýletiþim

Nivîskar

  • Cemil Oguz
  • Helîm YÛSIV
  • Cemîl Andok
  • Çorê ARDA
  • Þêxo Fîlîk
  • Cîhan ROJ
  • Zekî OZMEN
  • Hekîm Sefkan / Tava Heyvê
  • yeqîn h.
  • Kazim Polat
  • Welat Dilken
  • Rifat Arya/ Mesîla Dil
  • Mîrza Ronî
  • Bedran DERE
  • Omer Dilsoz
  • Krîstîn Ozbey
  • Dilþêr Bêwar
  • Arjen Arî / Agirdank

Beþ

    • Nûçe
    • Nûçeyên Çandî
    • Serbest
    • Hevpeyvîn
    • Berhem
    • Çapemenî
    • Spor
    • Dinya
    • Aborî
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Nivîsênkarên Mêvan

 

    • Xêz
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAÞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • E-pirtuk
    • Covit-19
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2014: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giþtî
    • 2011, Hilbijartin
    • 2018-06-24: Hilbijartina Giþtî û Serokomarî
  • Facebook
  • Twitter
  • RSS

Copyright © 2005-2023 Diyarname