Mihemed Keske
Di dîroka civakan de, civaka serdest dixwaze bi hemû afirandinên civaka bindest bilîze û vê yekê wekî mafekî xwezayî ji xwe re dibîne yan jî wiha pêşkêş dike. Afirandinên bindestan ji aborî heta çandî xenîmeteke bêxwedî tê dîtin û diziya ji wê xenîmetê tê kirin bêsînor e. Ev diziya keda civaka bindest di xalên bêhejmar de didome. Di nava van xalan de mijara "bijarteyên bindest" xwedî roleke asayî ye. Girîngiya mijara bijarteyên bindest ev e ku, ew bi xwe jî, ji xwe didizin û didin hêla serdestan. Ji hêleke din ve, ev cîguhertina bijarteyan, bi şopandineke civaknasî li ser guhertina cîvakê jî derfetên fêmkirinê dide mirov.
Wilfredo Pareto, civaknas û ekonomîstekî îtalyan e û bi fikrên xwe yên tûj ên li ser civakê tê naskirin. Pareto, di derbarê kesên bijarte de -li gora wî yên li ser civakê herî bi bandor in- ji nêz ve eleqedar dibe. Di nava mijarên wî de kesên “bijarte” cihekî taybet digirin û di vê babatê de “bijarteyan” dinirxîne. Ew dibêje, "Kesên bijarte; pere, zanîn û hêzê kontrol dikin û hêza xwe jî ji van amûran werdigirin. Dîsa bi tesîra van amûran, di nava civakê de cî diguherînin û di hundirê civakê de tevdigerin.”
Ji bo mijara me, ya herî balkêş ew e ku kesên bijarte, dema terefê xwe diguherînin rasterast têkiliya wan bi deshilatdariyê re heye. Deshilatdarî ji bo ku serdest bimîne divê ku bi domdarî xwe nû bike yan jî li gora pêdiviyên xwe dest bavêjin hin qadên nû. Divê ku mejiyê statîk bi mejiyê dînamîk ve biguherin. Ev jî bi riya bijarteyan pêk tê. Ji bo ku erka xwe bidomînin, li gorî pêdivîyên demê û civakî hin guhertinan pêk tînin.
Deshilatdarî bi vê riyê du tiştan dike: Yek jê, xwejinûveavakirin e, yan jî xwenûkirin e; ya din jî, deshilatdarî bi vî rengî li bêhêzkirina yên dijî xwe bikar tîne. Derfetên civaka bindest jixwe ne zêde ye ku têra xwe bijarteyan biafirîne, yan jî bijarteyan bi xwe ve girê bide. Civakên bindest bijarteyên ku ji nava wê derdikeve nikare di destê xwe de bigire. Ji ber ku tiştên bijarteyan cezb dike û dikişîne li cem deshilatdaran heye. Lewma jî her tim gewdeyê civaka bindestan mezin û serê wan biçûk dimînin.
Dema ku wekî civakeke bindest em rewşa kurdên Tirkiyeyê li ber çavan bigrin -û em xwe jî ji vê nerînê tu car bi dûr nexin- ew kesên ku bêhna bijartebûnê ji wan tê, yan jî hêvî û pêjna wê bêhnê li xwe dikin, bi deshilatdaran re, dikevin nava dîyalogê û dest bi muzakereyên lihevkirinê dikin. Wê gavê namzetiya bijartebûnê, xwe ji nû ve ji bo hevkarîya desthilatdarîyê amade dike û hêlên xwe yên ku wê ji deshilatdaran re tehl were, bi lezgînî ji xwe diqurmiçîne û davêje. Ew kesên berandamên bijartebûnê, bêyî ku desthilatdarî van tiştan jê bixwaze, ew xwe bi xwe berê xwe ji pêdivîyên civaka xwe diguhere.
Mirov dikare van kesên “bijarte” di nava siyasetmederan, rojnamegeran, hunermendan, akademîsyenan, bazirganan û hwd de lê rast were. Bijarteyên ku ji pir cureyan pêk tên, bi qasî hejmara van cureyan xizmetê ji civaka serdest re dikin. Di nava van cureyan de hin kesên “trajîk” jî hene. Wekî akademîsyenên “bijarte”, ji bo ku xizmeta xwe karibin bikarbînin, divê rêgeza zanîna xwe red bikin an jî berovajî bikin. Ji bo mijar xweştir bê fêmkirin, em dikarin ji van şexsan jî yekî bişopînin. Wekî mînak: Mazhar Bagli… Taybetiya tevger û helwesta Mazhar Bagli ew e ku, bi riya siyaseta deshilatdaran ve dimeşe, di van salên dawî de wekî “bûyereke” Wilfredo Pareto jî qal dike derdikeve pêşberî civaka bindest. Piştî ketiye bin banê erka desthilatdariyê, bêtir bi "hêz" û "nav û deng" bûye. Ya ku vê mînakê balkêştir dike jî ev e ku beşa wî civaknasî ye. Ev kes, ji wan kesên ku bi “rastî û bûyerên” civakê, bi riya zanîna civaknasiyê li civaka bindest dinihêre û wê şirove dike; ku dîtinên wî, ne li gora berjewendiyê deshilatdaran be, wê bike ku nebîne. Wê çaxê tenê civaknasî ji bo bazareke xurt, wekî qozekî di destê namzetê bijartebûnê de li hember desilatdar dimîne. Ku ne wiha bûya diviyabû civaknasiya wî, wê nêzîkî fêmkirina êş û rastiya civakê bûya! Ma ne ji ber vê yekê bû ku xefika kurdan, bi lingê Beşîkçî ve teqiya û jiyana wî berovajî kir? Beşîkçî, di nava dîtin û gotinê de bi etîk tevgeriya û ji ber vê yekê deshilatdaran bi awayekî erd û asîman lê teng kirin. Tenê ji ber vê yekê mirov dikare bibêje ku, Mazhar Bagli ne mirovekî kurd bûya, ew ê ji terefê desthilatdariyê ve qedrê zanyarekî civaknasî nestandibûya! Ku ji zanîna civaknasiyê xweş fêm kiribûya û bi civaka xwe bizanibûya, çima nikare nêrînên ku Îsmaîl Beşîkçî berî 40 salan dîtiye nikare bilev bike? Dîsa dizane ku desthilatdarî kîjan deriyan li ber wî vedike -derîyê li ber Beşîkçî vebûye kifş e- û kîjan derî li ber wî têne girtin, ew bi van tiştan xweş dizane. Ku civaknasiya xwe nexistibûya bazara desthilatdariyê, wê tenê rêgeza civaknasiyê jî ew bi êş û xetera ku gelê wî tê de ye bihesandina.
Em dikarin Mazhar Bagli, wekî mînakek “bijarteyên serdestiyê” bi nav bikin û hemû diyalog, muzakere û lihevkirinên wî yên bi serdastan re nîşan bikin. Ku mirov hinekî din loqal li vê meseleyê binihêre, mirovê bibîne ku di her kesên “bindest” ên wekî vê mînaka Mazhar Bagli de, wê heman şopê di xwe de jî bibîne. Ji ber ku ji nav bindestan mirov "hilkişe" bibe hunermendekî maqûl, yan jî bibe yekî "navdar", bibe bazirganekî ku bixwaze bazara xwe mezin bike yan jî kar û berê xwe xweştir bidomîne; yan namzetiyeke bi riya akademîsyeniyê bi dest bixe û xwendina akademiyeke bi hêsanî kuta bike û hwd… Mirov dema di civakeke bindest de bijî û têkeve nava kîjan liv û tevgerên bijartebûnê, bi awayekî dibe hevkarê desthilatdariyê. A soxî, her kesek ji me bindestan, li gora hêza xwedîkirina xwe, di hundirê xwe de konsensusekê bi deshilatdariyê re dinixumînin û îradeya parastina mafê gelê xwe dikin tawîzek ji bo pêlikek bijartebûnê.