Mahmut Ozçelik
Dema mirov li ser romanên kurdî nirxandinan dike, ez wisa bawerim ku bêyî mirov mêvaniyê li Mehmet Uzun û romanên wî bike, divê nebihure. Min jî wisa kir û ez îcar bûm mêvanê(!) birêz Mehmet Uzun. Li ser gelek romanên wî min dixwest hin tiştan lêbikim, lê ji ber ku mebesta min romana wî ya “Ronî Mîna Evînê Tarî Mîna Mirinê” ye, ez ê bi çend hevokan li ser hin romanên wî bisekinim û derbasî romana navborî bibim. Ji romanên wî “Siya Evînê” romanek ji beşa dîroka kurdî ya nêzîk e. Bi xeyalê bidestxistina azadiya welatekî dest pê dike û me li çiyayê Agiriyê, “Binxetê” digerîne û têkoşîna salên 1930an di kesayetiya Memduh Selîm Begê de dide ravîkirin. Dîsa romana wî “Bîra Qederê” malbat û jiyana ronakbîrê kurd Mîr Celadet Alî Bedirxan bi me dide fêmkirin. “Rojek ji Rojên Evdalê Zeynikê” jî jiyan û bêsiûdiya şahê dengbêjan Evdalê Zeynikê ku êşên jiyana xwe, bi denglêkirina hevjîna xwe Gulê re parve dike, bi me dide bihîstin û dengê wî li çiyayê Sîpanê Xelatê olan dide. Bila tevî bi dehan pirtûkên nivîsiye û li gor gelek edîban, li sirgûniyê hîmê romana kurdî ya nûjen daniye li vir bimîne, ez ê romana wî ya “Ronî Mîna Evînê Tarî Mîna Mirinê”bi çend beşan bi we bidim nasîn û parvekirin.
Romana ku ez behs dikim -Ronî Mîna Evînê Tarî Mîna Mirinê- ji Weşanên Avestayê bi çapa duyem di sala 2002an de derçûye, lê ez bawerim hin çapên nû jî derketibe.
Romannivîs di vê romanê de teknîka vegotinê ya“şûnde vegerê” bi kar aniye û bûyera ku di dawiya romanê de pêk tê, wekî beşa ewilîn pêşkêş kiriye. Di vê beşê de em dibînin ku herdu lehengên sereke yên romanê Kevok û Baz, li gundekî biçûk yê qeraxê deryayek rojava tên girtin û ji hêla kesên nasnameyên wan nediyar ve, ewilîn li paytexta ku niviskar wekî “Welatê Mezin” bi nav dike tên hewandin û dû re ber bi kuştinek nediyar ve dibin. Di çûna ber bi mirinê de, hemû jiyana Baz mîna şerîda fîlmekê di ber çavan re derbas dibe; derûniyek tevlihev ya bi bêçaretiyê hatiye hûnandin, zarokatiya wî ya di sêwîxaneyê de derbas bûye, xwendina dibistana leşkeriyê, di artêşê de wekî serbaz wergirtina peywirê, zewaca wî, zarokên wî yên çend sal in nedîtiye û hwd. Bi serweriya şevê re, li kêleka çemê Welatê Mezin ji minîbûsê tên peyakirin û li nêzî çem li ber çavên Baz, Kevokê dikujin û kujer çawa hatine dîsa Baz dikin minîbûsê û ber bi hêlek din ve diherin…
Di destpêka romanê de ravîkirina vê sehneya kuştinê, peyamek e ji bo xwîneran ku divê amadebin ji bo welatê ku wekî “Welatê Çiyan” tê bi nav kirin çawa tarûmar dibe û mirovên zagonnenas yên artêşa “Welatê Mezin” çawa gundan dişewitînin, mirovan dikujin û tirs û xofê raserî hawirdorê dikin û tenê riyek ji bo jiyanê li pêşiya mirovan dihêlin ku ew jî ji “Welatê Çiyan” ber bi gelî, newal, gêdûg û şikeftan rev e. Ku ger şopa xwe winda nekin dê li wir jî bên kuştin… Di herka romanê de, mirov bi hêsanî têdigihêje ku mebesta romannivîs ji “Welatê Mezin” Tirkiye ye û Welatê Çiyan jî bakurê Kurdistanê ye. Dîsa xwîner têdigihê ku bûyerên tê vegotin, têkilî salên piştî darbeya leşkerî ya dozdehê îlona 1980an li Tirkiyê qewimiye ye û dest pê kirina berxwedan û têkoşîna gelê kurd ya li hember zordestiya dûgelê ye. Lê nivîskar bi israr tu carî navê wî gelê têkoşer -kurd-, zimanê wî -kurdî- û welatê wî –bakurê Kurdistanê- bilêv nake û me di nava xemgîniya xwesansorkirina xwe de dihêle. Bi vê helwesta xwe rexneya ku birêz Medenî Ferho di pirtûka xwe ya bi navê “Rewşa Romana Kurdî” de li nivîskarên kurd digire mafdar derdixe. Çimkî birêz Ferho di vê rexneyê de dibêje ku nivîskarên qala erdnîgarî/cografiya kurdan dikin, divê pewîste navê wê erdnîgariyê jî wekî Kurdistan bilêv bikin… Lê romannivîs qet bi carê xwe li vê rewşê nagire…
Romannivîsê ku Baz nade kuştin û me xwendevanan di meraqan de dihêle, vêca di beşa “Koç”ê de me ber bi rabirdûya Baz ve dibe. Baz endamê malbateke wisa ye ku herêma lê dijî bi zilma biyaniyan ve hatiye rapêçan û mezinên malbatan biryara revê didin û ber bi bilindahiyên çiyayan ve koç dikin. Di rojek payiza sar û bi şilî de, gundên xwe terk dikin û li cihên asê, li bilindahiyên çiya, di şikeftan de xwe vedişêrin. Lê mixabin ev reva wan jî jê re nabe xelasî û rojek leşkerên Welatê Mezin bi ser wan de digire û hemûyan bi çekên giran dikujin. Tenê di şikeftê de cewrikek û zarokek biçûk bi saxî xelas dibe û ev zarokê du salî ji bilî Baz ê ku di herka romanê de dê bibe lehengê sereke wêdetir ne tu kes e. Zabitên leşkeran Baz nakuje û li vegerê wî jî bi xwe re dibin… Ev beş tavilê dîmena beşek ji dîroka me ya rastîn ya dema serhildana Dêrsimê de –salên 1937-1938an- qewimiye tîne bîra mirov ku berpirsê dewletê yê wê demê Îhsan Sabrî Çaglayangîl û “Muhsîn Batur” di bîranînên xwe de qal kiribûn ku mirovên bêguneh ên ber bi şikeftan direviyan, çawa di wir de wekî mişkan jehrî kiribûn û hemû di ser hev de kuştibûn… Û hin keçên dêrsimî jî wekî êsîr bi xwe re biribûn. Dîsa ev beş me ber bi sazumana Osmaniyan ya dewşîrmetiyê ve dibe. Osmaniyan jî cihê dagir dikirin welat talan dikirin, zarokên malbatan bi xwe re vedigerandin navenda rêveberiya dûgelê û ew ji kok, malbat û baweriyên wan dûr dixistin û bi çandek nû mezin dikirin û dikirin mirovê herî sadiq û xedar yê dewletê. Çîroka Baz jî çîroka dewşîrmetiyê bi
xwe ye…
Em di beşa “Zayînê” de pêrgî çîroka Kevokê dibin. Kevok ji malbetek serhildêr e. Ev malbat ji wan malbatan e ku piştî darbeya leşkerî biryara sirgûniya wan derketiye. Bavê Kevokê parêzer e û biryara sirgûniyê ji wî re jî derketiye. Tevî bi sedan malbatên sereke ku dewlet pênebawer e, sirgûnî başûrê Welatê Mezin dibin. Rêwîtiya van mirovan bi trênê pêk tê. Ev trêna sirgûniyan, di bin venêriya zabit/tegmen Baz de dimeşe. Piştî rêwîtiyek zor û zehmet a çend rojan, rêwî digihêjin cihê ku ji berê de ji bo wan hatiye amadekirin. Lê dema ew digihêjin wargeha sirgûniyê û Baz peywira xwe xelas dike ku vegere, Kevok çavên xwe li jiyanê vedike, tê dinyayê…
Kevok zaroka sirgûniyê û Baz zarokê tirs û mirinê. Em dê bişopînin ka di kîjan heyamê de cardin dê pêrgî hevdu werin.
Piştî xizmetên gelek salan Baz li paytexta Welatê Mezin bi merasîmek nedîtî dizewice û jiyanek nû li pêşiya Baz vedibe. Piştî di ser zewaca Baz re gelek sal derbas dibe, Kevoka ku li sirgûniyê hatibû dinê jî li bajarê wekî paytext tê nasîn yê Welatê Mezin, dest bi xwendina zanîngehê dike. Di beşa zimanê fransî de dixwîne û di vê navberê de bi xwendevanê zanîngehê Jîr re dibe heval. Jîr mirovek welatparêz e. Ji “Welatê Çiyan” e û haj ji xwe û netewa xwe heye, nakokiyên heyî, zilma rayedarên Welatê Mezin li şêniyên Welatê Çiyan dike, dibîne û piştî hevaltiyek dirêj bi Kevokê re derbas dike, rojek biryara çûyina çiya, têkoşînê ji Kevokê re aşkere dike û dilê wê dax dike. Û xwe vedidize, berê xwe dide doza welatê xwe û ji ber çavan wenda dibe.
Nivîskar di herka romanê de me bi karên kirêt yên ku Baz pê re bilî bûye agahdar dike. Baz piştî qedandina akademiya leşkerî û hin peywîrên bi cih aniye, ji paytexta Welatê Mezin ber bi Welatê Çiyan hatiye û li wir li bajarekî biçûk yê li ser tixûb, di nav karên kirêt de dixuye. Di esasê xwe de ev çîroka karên kirêt, ji hêla bi dehan romanivîs û çiroknûsan ve wekî babet hatiye neqandin. Lê birêz Uzun cînayetên kiryarên wan “nediyar” bi me carek din dide xwendin. Baz serbazê Welatê Mezin, tîmek kuştinê amade dike û bi cil û bergên serhildêran xwe radipêçin û dikevin pey nêçîra welatparêzan, pey kuştina mirovên bêguneh yên daw û doza maf û azadiya xwe û gelê xwe dikin… Û Baz di şevek tarî de, desteyek ji kujeran amade dike û dihavêjin ser gundek ji çend malan pêk tê. Bi alîkarî û rêberiya gundiyên xwefiroş ên xayîn, di şevek bi baran de, bi dehan şervanên azadiyê dikujin û yên birîndar bidestketî jî bi fermana Baz dikujin. Zilmek ku nayê xeyalan pêk tînin.
Baz piştî ku li Welatê Çiyan, bi dehan mirovên bêguneh dikuje, vedigere cem malbata xwe. Lê îcar bi pirsgirêkên malbatî re rû bi rû dimîne. Hevjîna wî tenê li dû mal û milkên dinyayê ye. Ji Baz hesabê bi meh û salan çûyin û nehatina wî dipirse û dixwaze sedema wendabûna wî ya demdirêj hîn bibe. Ev geremola nav malbatê gelek serê Baz diêşîne û ji vê êşê xwe dispêre jina bi navê Maderê ku di kerxaneyê de nas kiriye, xwe dihavêje hembêza wê û dixwaze ruhê xwe yê sar û kujer bi germahiya laşê fahîşeyek têr bike.
Di vê navberê de Kevok jî, di dawiyê de biryara çûyina nav refên şervanan dide û ber bi Welatê Çiyan dihere. Xwe digihîne nava refên gerîlayan. Her çiqasî nivîskar peyva “gerîla” bikar neyîne jî dema Kevok digihêje meqera wan, di nava çend mehan de perwerdehiya leşkerî dibîne û di dawiyê de ji bo çalakiyek ber bi gundan vedigerin. Di van çalakiyan de mixabin nivîskar Kevokê ne wekî gerîlayek jîr û jêhatî, nola ku barek giran yê li ser pişta hevalên xwe be, dide nasîn. Heval Rênas misêwa alîkariya wê dike. Di riya çalakiyê de pir zû westîna wê, di meşa bi berf de ji serma û seqemê şewîtîna nigên wê û hwd. Di çalakiya li hember leşkerên Welatê Mezin de bi birîndarî dîlketina wê, birina wê ya baregeha leşkerî ya Welatê Mezin, li wir îşkeceyên dibîne, dû re ji bo destnîşankirina meqerên serhildêran ber bi çiyan vegera wê, bi ser stargeha gerîlayan ve girtin û di encamê de kuştina heft gerîlayan -ku di nav de Rênasê rêberê koma gerîlayan ku di rojên giran ên çalakiyan de alîkariyên mezin ji Kevokê re kiribû jî heye- kitekit bi me dide zanîn. Dema Kevok êdî bi tevahî di bin baskê Baz de ye, têkiliyên wan ên taybet jî geş dibe. Kevok di lojmanên leşkerî de mêvanê Baz e. Ev rewş rojek bi biryara fermandarê Baz re tê guherîn. Dema biryara ku Kevokê radestî navenda leşkerî bike tê dayîn, Baz vê biryarê qebûl nake, bi dizî Kevokê digire, fîrar dike û li pey rêwitiyek bi rojan, xwe dihavêje keviyê behrekê ku havîngeha hevalê wî lê ye. Êdî Baz hemû têkiliya xwe ji artêşê qut kiriye û bi Kevokê re li havîngehê dijî. Li wir têkiliyên wan vediguhere hezkirin û hevşabûnan û Kevoka wextek gerîla/şervan bû, bi hunera xeyalên romannivîs di bin kujerê zilimkar de vezelandî ye. Dîsa Bazê ku her cure xedarî û zalimî li ser welatiyên “Welatê Çiyan” meşandibû, bi hunera vegotina romannivîs mîna mirovek di kirinên xwe de mafdar be tê ravîkirin, li hin cihan pesnê wî tê dayîn û wekî masûmekî ravî xwîneran dide. Vayê çend hevokên ji bo pesinandina Bazê çavsor ê ji xwîna kurdan têrnebûyî hatî gotin: “Belê meşa umrekî bêkes –lê xurt, comerd, dilsoz- û gavên salên dirêj ên merivekî sêwî – lê wefakar, fedakar- niha li vir, bi kutahî tên(r. 374). Ji ber vê vegotina balkêş û koneyî hemû kiryarên Baz yên kirêt bi hostayî hatiye nixumandin. Li hember vê xwedî derketina veşarî ya li Baz; nivîskar, welatê kurdan ku wekî “Welatê Çiyan” pênase kiriye di her hevoka têkilî Welatê Çiyan de, jêrdest dike, bi çavek nizm lê dinihêre, bi mirovan sar û pîs û naletkirî dide ravîkirin. Vayê çend hevok di vê derbarê de : “… Jîr mere, mere wî welatê bêyom ê mirinê…(r. 280).” “… dengê zimanê van însanan, vî welatê lanetkirî…(r. 293). ” … Ewana nezan û cahilên pêncperan ku hîç ji tarîxa xwe (…) dersan hilnadin(r.128). ” “… li deşt û zozanên hov ên van însanên hov…(r. 294).”
Rewşa Baz û Kevokê di havîngeha ber behrê de zêde najo, Baz ji hêla mirovên artêşê ve tê girtin û tevî Kevokê ku me çarenûsa wê di destpêka nivîsê de vegotibû, bi heman çarenûsê tê cezakirin. Di şevek tarî de tenê çemê Welatê Mezin lê govaniyê dike…
Rêgezek nivîsînê jî ew e ku divê mirov di honaka çîrok an romanê de heman hevokê du caran nexwîne. Lê mixabin di vê romanê de bi dehan caran an heman hevok an hevokên bi heman wateyê rêz dibe û me ji xwendinê sar dike. Peyvên gelî, newal, şikeft, gedûk, çiya, şer, çem, heyv, stêrk, tav, tîrêj, ronî, berf, ba, baran û hwd, ji çend rûpelan carê seranser rûpela nû dadigire û mirov ji xwendinê bêzar dike. Tevî ku çalakiya şervanan di meha nîsanê de ye, romannivîs berf û û pûk û tîpiyek wisa di honaka bûyerê de bi cih dike ku Kevok û hevalên xwe nikaribin herin cihê çalakiye û bi ser de nigên Kevokê ji sermayê biqerise û bişewite, mîna ku nivîskar mehên zivistanê jibîr kiribe, meha biharê/nîsanê hilbijartiye û bi berfê nexşandiye…
Riya herî girîng ya ku “karakteran” bi hestî û goşt dike, ji hêla vebêj ve kurtevegotina rewşa wan nîne, ya esas wan di nava çalakiyan de ravîkirine. Lê mixabin em herdu lehengên romanê -ku Baz û Kevok in- bi tevger û çalakiyên wan zêde nabînin. Nivîskar/vebêj bi vegotina ji dûr ve ku wekî kamerayek lehengan raçav dike û tevgerên wan, ramanên wan bi me dide guhdarîkirin. Nivîskar tim bi vegotina kesayeta sêyem ya yekhejmar çalakî û derûniyên lehengan ji me re vedibêje, ev jî lehengan bêtaqet dihêle, kel û coşa herka romanê dixe, lehengan pasîf dihêle û meraqa xwîner ji holê radike. Roman, mîna ku jiyan û bîranînên Baz û Kevokê ji hêla vebêjekî ve were vegotin dixuye.
Bi hêviya ku cihê rehmetî -Mehmet Uzun- bihuşta rengîn be û bi zimanê xwe yê herî sade ku ji me re bi dehan roman nivîsiye tim di bîra kurdîhezan de be…
***
Nivîsên Mahmut Ozçelîk ên ku berê di Diyarnameyê de hatine weşandin:
- Ereb Şemo û Hêviyên Bextewariyê
- "Dilya û Zalar" - 2
- Romanek pirhêlî ya tuxleyî: Dilya û Zalar
- Trajediya Evîndaran: Evîn, jan û xwîn û nalîn e
- Baciniyên êzdî û toreya tolhildanê
- Xezal: Wêneyê Şerê Kirêt
- 'Lerizînên Tenêtiyê' û jiyanên têkçûyî
- Jiyana kurdan ya bênasname: “Kitim”
- Şapînoz’a Enwer Karahan û Reşbîniyên Nepen
- Şêx Seîdê Kal û Sê Gavên Wî yên Dawiyê (Beş II)
- Şêx Seîdê Kal û Sê Gavên Wî yên Dawiyê
- Penaberên li ser çemê Elbeyê
- Moliére Kurdî Dipeyive
- Rondikên ji jiyana kevneşopî diniqutin
- Lehengek Sêwî yê Tazî û Evîna wî ya Nîvcomayî
- ‘Gîtara Bê Têl’ û ‘Perde’