Denîz Şan
Hinek rewşên derûnî hene ku mirovî li xerakirin û rûxandina alav û tiştan (derî, piyale, kefçî) diengizîne. Mirov dibê “bêhna min teng e” û mirov bi derî û piyaleyan dikeve. Ji sedemên ev rewşan yek jê veqetandina yarê ye.
Carinan bêrîkirina hinekan e, belkî jê dûrketina hevalekî be, yan jî berdana cixareyê be û hwd. Em dikarin mînakan zêde bikin. Hay û bala mirov ji mirov çênabe lê yên dora mirov dibêjin "hi! binêre kakûniya filan tiştî dike”, yan jî “kakûnya filan kesî dike”.
Gava mirov jêderkên vê peyvê dikole, fikirîn li peyva “ka li ku yî” diqewime, lê belê ev “ka li ku yî”, “ka li ku yî”yeke bê haydarî ye, yanî lêgerînek binhişîn, lêgerînek li xwe mikur nehatî ye.
Lêgerînek heye lê ew ê/a ku lê digere xwe bi xwe li xwe mikur nayê ku “lê digere” û ji xwe bela ku haya wî/wê jê tuneye ku lê digere -yan jî haya wî/wê jê çêbibe jî nikare xelasiya xwe ji vê bike- ev rewş bi “legerînê” nikare bê nimandin. Ji ber ku ji “lêgerîn”ê re haydarî û zanebûn divê, lê “kakûnî” lêgerîneke li xwe mikur nehatî ye, lêgerînek hay ji xwe tune ye, lêgerîneke ku xelasî ji dest nabe ye.
Em dikarin mînakeke zelaltir jî berbiçav bikin, ev mînak li ser zarokên ji şîr tên vekirin an jî ji memik mêtinê tên vekirin, an ji dêya xwe dûr dikevin, an ji hevalekî ku pêre pir-pir dilîste dûr bikeve: Zarok digirî, nih-nih ya dike, nan naxwe, ranakeve û hwd. Ew dema mirov dibêjin “hi! binêre ev zaroka/ê reben kakûniya memikê/pêsîrê/heval/ dêya xwe dike.
Yanî em wiha bêjin: Jiber bêrîkirin an tunebûna tiştinan an jê dûrketin û veqetandin a/kesinan/rewşinan bê hişmendî û mirov hay ji xwe tunebe yan jî mirov lê hay bibe jî xelasî ji dest tunebe, mirov bikeribe û bi tiştan an jî bi hinan û heta bi xwe keve.
Ez dixwazim bibêjim ku ev peyv di nav zanista derûnî de li texma “yoksûnlûk hîssî” ya tirkî ye lê jê bezatir, fodiltir û piralîtir e.
Kakûnî ji kakûniya mezintir û piçûktir hene, kakûnî ya herî kakûnî, kakûniya herî kompleks û mezin –haya tu kesî jê tune ye- kakûniya cenaban, kesan, mirovan a “kakûniya xwe” ye. Lêgerîna li kesayetiya xwe lêgerînek seyr e. Kambaxî û jana ku mirovî ji kûr de diguvêşe ji destê “kakûniya xwe” ye. Ji ber ku mirovî çuquwa veşêre jî, li xwe digere û dixwaze xwe bibîne, di tiştên di derbarê xwe de bigihîje, di encamê de xwe nas bike; ku bikaribe ji xwe hez bike, an jî xwe bigihîne rewşek werê ku bikaribe xwe bixwe ji xwe hez bike. Ji xwe ku mirov bêyî xwe xapandin û derew li xwe kirinê ji xwe hez bike reng e ku (diyar e) ew mirovî xwe nas kiriye û ji çarmîx a “kakûniya xwe” xelas bûye, pinpinîkên azadiyê êdî li ser dil, mejî û helwest û jiyîna wî difirin. Yanî mirovî êdî xwe gîhandiye xwe, ji xwe ne dûr û veqetandiye.
Gelek mirov dibên qey me dev ji vê lêgerînê berdaye an jî, ji xwe ez xwe nas dikim û ez pir ji xwe hez dikim. Lê belê a rast ew e ku mirovî her tim kakûniya xwe dike. Pir-pir kêmin û hîn min tu mirovên xwedî pinpinîk seh nekirine.
Em dikarin bibêjin metaforeke dewlemend, hêmayeke xwedî gencîneye KAKÛNÎ. Lê li ba dilê min têgîneke ku ji helbest, derûnî û felsefeyê re bi bah hembêz vekiriyake ye.
*Ev bêje li der dora Herêma Çiyayê Mazî -Dêrik û Şemrex- tê bikaranîn.
denizsan47@gmail.com