• Nûçe
  • Nûçeyên Çandî
  • Serbest
  • Hevpeyvîn
  • Berhem
  • Çapemenî
  • Spor
  • Dinya
  • Ên Din
    • Aborî
    • Portreya Mehê
    • Nivîsênkarên Mêvan
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAÞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • E-pirtuk
    • Covit-19
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2018-06-24: Hilbijartina Giþtî û Serokomarî
    • 2014: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giþtî
    • 2011, Hilbijartin
    • 2010, REFERANDÛM
    • 2009, Hilbijartina Herêmî
    • EURO 2016
    • EURO 2020
    • Kûpaya Cîhanê 2010
    • Kûpaya Cîhanê 2014
    • Kûpaya Cîhanê 2018
    • Kûpaya Cîhanê 2022
  • Rûpela Pêþî
  • Serbest

Þêx Seîdê Kal û Sê Gavên Wî yên Dawiyê

Dîrok : 15 12 2012 | Beþ :

Serbest

Mahmut Ozçelik

Di vê nivîsê de ez dê li ser romana Jan Dost ya bi navê “3 gav û 3darek” ku jana me bi bîra dixe û birîna me ya hêj qaþik negirtiye û xwîn jê diniqute, rawestim. Roman ji Weþanên Avestayê çapa duyem kiriye. Lê berî ku ez derbasî mijara xwe bibim divê ez bidim zanîn ku li ser berhemên birêz Jan Dost peyivîn dibe ku ji hêza min der be, lê dîsa jî divê ew vê nivîsa min wekî sipasiyek li ser navê xwîneran ji bo xwe qebûl bike. Mirov kîjan pirtûka hêja Jan digire destê xwe jê bêhna dîroka me ya bi berxwedanan xemilî lê bi têkçûyî yan encam bûye, dibe. Ji van yek jê Mijabad e ku li ber “çar çirayan” mija li ser Komara Mehabadê dide alîkî, ya din ku navê wê Mîrname ye bi mirovek rûpoþ ve me bi gera xwe ve dike mêvanê þahê wêjeya kurdî Ehmedê Xanî û li ser mirina wî jî mijek diafirîne ku ew hatiye jehrkirin, ya din jî Kela Dimdimê ye ku ew jî berxwedana kurdan ya li hember eceman e. Kela Dimdimê þerê  kurdan li hember dagirkerê ecem-faris vedibêje. Ev berhemên hêja ji bo xwîneran bila li hêlek bimîne ez dê li ser pirtûka wî ya bi navê “3 gav 3darek” hin peyvan rêz bikim.
Pirtûk ber bi sêdarê ve mîna xeyal û fikirînê di “çar gavên dawî” yên Þêx Seîd de dikare were dîtin.
“3 gav 3darek” bi pêþgavek ku mirov di serî de hiþyarî jana dê biqewime dest pê dike:  “Þimikê dilê xwe deyne û dilxwas derbasî nav stiriyên vê romanê bibe.”
Þêx Seîd di þevek tarî de di milê wî de du serbaz, di hiþ de hin pirsên ku diviya ji berê de ji Xwedayê xwe bikira û bi tîbûnek eman nedidayê û bi destên xwe yê ji piþt ve girêdayî ve ber bi qederek têkçûyî tê Derê Çiyê yê Amedê. Jiyana amediyan ya rojane ku bi xemsariyek diherikî ya di germa havînê de, ji hêla nivîskar ve hatiye ravekirin. Ji vê rewþê tenê yek dûr e: “Kesekî tî wê þevê li Amedê nebû, ji bilî wî þêxê ku du serbazan bi milên wî girtibûn û ber bi sêdarê ve dibirin”(rûp.15), û “qedera ji werîsan, ji sêdar û lerza bêdeng ya berî mirinê, li hêviya þêxê heftê salî bûn”(rûp.20).
Þêxê her ku diçû nêzîkî sêdarê dibû, heta ku sê gav mabû. Di wê kêlîkê de gelek þêx, mele û xweþmêrên dihatin daliqandin bi ber çavên Þêx Seîd dikevin. Nivîskar vê rewþa trajîk wiha vedibêje: “Bedenên þêx û began, xweþmêr û axayan, serhildêr û ciwanmêran wê þevê bi stûyên di werîsan de li singa ezman li ber çavên xwedayên tirsonek, mêjûyeke bi tîpên xeniqî dinivîsîn.”(rûp.26). 
Þêx dema li ber sêdarê ye dikeve kûrahiya zaroktiya xwe û hin gotinên diya xwe bi bîr tîne: “Kurê min, te sala xwe temam nekiribû tu meþiyayî! Çend roj buhurîn me kosteka te li hewþa malê qetand,  …benekî ziravik û xav li her du lingên te gerandin.”(rûp.31). Li pey vê xeyalê vedigere rastiya li holê û li nêzîkî werîs wiha dinehwirîne: “Îro ben dê li stûyê min bigere ne li lingên min. Kosteka miletekî tê qetandin îro.”(rûp.32), û bi vê gotinê hevîhêziya xwe ya ji bo neviyên xwe li pêþerojê dermale dike. Nivîskar bi çend hevokên bêhnolî û herbî bi serneketina þoreþa Þêx Seîd dide ravekirin: “Tivingan ji bo kurdan azan dan, lê hemû nehatin nimêjê. Ew nimêj li mizgeftan bi destnimêjeke sivik bi avê yan jî bi axê dibû, lê nimêja azadiyê. Destnimêjeke bi xwînê jê re divabû, loma jî her kes nehat!”(rûp.35). Dîsa bi edeba olî mezinbûn, têgihîþtina Þêx Seîdê di tekiyeya bavê wî de,  perwerdehiya wî ya olî û heta radeya þêxîtiyê, çawa wekî mirîdekî di terîqetan de cih girtiye xweþ hatiye vegotin. Feraseta zaroktiya wan ya tênegihîþtina hin rêgezan çawa di dilê wan de tirs diafirand jî wiha tê vegotin: “Heger hûn ne baþ li ser þêxan biaxivin, dê devên we xwar bibin! Eger hûn çavên xwe di helqeyên zikir de vekin, devê we xwar dibin.”(rûp.37). Dîsa hêmayên wekî xeftanê li bejna þêx û þaþika li serî jî, ji mirovên berendamê þêxtiyê re cihek girîng digire û bavê wî wiha dibêje: “Kurê min ev taca serê alima ye, lê zanibe ya pêwîst ew e, ilmê di serê te de, ne þaþika li serê te!(rûp.38).
Di romanê de têkiliyên dewletên serdest li Lozanê, bi doza kurdan re çawa bûne egerên karesata li ser kurdan wiha vedibêje: “Ji textê maseyên ku qedera me li ser wan mîna çermê gayekî mirar hatibû raxistin li Lozanê, ev sêdar bilind kirin”(rûp.40). Têkiliya bavê Þêx Seîd bi filehên Erzeromê re çawa di nava germahiyek nêzîkî biratiyê de ye, dide xuyakirin ku malbata Þêx Seîd bi qasî dihat fîþal kirin ne dijminê filahan e. Jê wêdetir têkiliyên wan pir baþ e. Ji sêdarê re çend gav mayî Þêx Seîd di nava rastiya bi hovîtî tê jiyîn û rabirdûya xwe ya rakêþer de tê û dihere. Geh hevalên wî yê bi sêdaran ve daleqandî yê wekî Þêx Xalib, Þêx Ebdulla, Þêx Elî yê Çanê ku li hember mirinê di berxwedanê de ye difikire, geh di xeyalên zaroktiya xwe de bi bavê xwe Þêx Mehmûd re li Erzeromê, di rojek zivistana sar a bi berf de, li dikana file Serkîs Boxosyanê ku hevalê bavê wî bû û bi ken porê wî mis dida, ew diþand bi taxûkan þemitîna li ser berfê bi bîr tîne. Û tavilê rastî û rabirdûyê bi hev ve girê dide û wiha dibêje: “Weyyy. Ev sêdar jî diþibin wan taxûkan.”(rûp.50). Çawa rastiya li ber ji pêncî sêdaran pêk dihat, welê jî rabirdûya ku wekî þerîtek fîlm li ber çav bû jî, ew  pêncî kes li ser berfê bi taxûkan diþemitîn… Geh Dîcle bi bîr dianî; kelekên ku ji þetê Dîcle tacir û fîrar û bazirgan ber bi Bexda û Besrayê ve dibirin û di dema feqetiyê de çawa bavê wî ew ji Paloyê þandibû Mûþê li wir bi xeratekî kal î ermenî re li ser xusetên daran ketibûn nava suhbetê… Dîsa bi dewrêþê ji Cizîrê hatibû û li ber mizgefta Eladîn Beg ya li Mûþa þewitî ketibûn nava suhbetê û jê re helbestek xwendibû ji bîrê nediçû:
“Ez iþqê, qedeh bi qedeh dinoþim
Ne þerab bi dawî dibe, ne tîbûna min.”(rûp.57). Pê re jî parçeyek ji têkçûna serhildana Bedirxan Paþa ya li Cizîra Botan bi bîra Þêx Seîd dixist û bi çekûyek ew wêranî dianî ziman:
 “…Romîkêd  kumsor ketine Cizîra Botan
Xirab kirin ciyê zava û bîka.”(rûp.61).  Nola ku bi bîra me bixe ne zilm û zora sitemkaran bi  dawî dibe, ne jî berxwedana kurdan ya li ser heqiyê. Em pê dihesin ku Þêx Seîd di dema zaroktiya xwe de çawa li ber destên meleyên Mûþê hînî fiqh, tevsîr, hedîs û zanyariyên din bûyî û vegeriyaye Paloyê. Çîroka biçûk ya ji hêla Xidirê Botî ve ji feqe Seîd re tê vegotin pir balkêþ e. Gûza ku Xidirê Botî dihavêje ser qubeya mizgeftê û her carê digindirî li erdê diket… û wî bi israr dixwest ew gûz li ser qubeya mizgeftê bi cih bibe, ji gûzê re wiha dibêje: “Hey wê rojek bê, tu yê bibî qubikeke biçûk li ser quba mezin.”(rûp.59), li ser pirsa feqe Seîd hikmeta gûzê wiha bi lêv dikir: “Ev gûza Bedirxan Paþa ye, gûza Mîrê Botanê ye feqe, gûza hêviyên wî yên pelixî ye”(59). Dema feqe Seîd di zivistanek qeþagirtî de li ser Çemê Mûradê di dest Dewrêþê Botî Xidir de gûzek û li ser cemedê mirî dibîne çend hêsiran dibarîne û wiha dibêje: “Hêêêy, dawî gûzê te li ser qeþayê sekinîn!”(69), û bi vê gotinê mîna ku bibêje ne Mîr Bedirxan, ne jî tu di armanca pîroz ya ji bo xelasiya kurdan de negihîþt serî… Lê em jî dizanin ku wekî Xidirê Botî di çîrokê de jî gotiye, ew ji bo li ser qubê bi cih kirina gûzek re xebitî û nekarî wî karî bibe serî, em dê wê gûza li ser Çemê Mûradê  qeþagirtî û di destê Xidirê Botî yê hiþk guvaþtî de mayî, rojek li ser qube ya asîman bi cih bikin û ew çavên wî yên vekirî mabûn bi aramî bidin girtin… Gûz gulover û qube gulover… Em dizanin karê me li hember hovên ku me tune dihesibînin zor e. Lê em dê bi ser bikevin, fena ku pêþengekî gotibû “rasteqîne bin ya bêîmkan bidestxin”. Ew têkoþîna ji bo gelê me yê  di hêmaya gûzê de ji Bedirxan Paþa gihîþt Mehmûdê Berzencî û  ji wî jî Þêx Seîd teslîm girt, dê bi nifþên nû bi taca serkeftinê bi dawî bibe… 
Di gava duyem ya ber bi sêdarê ve Þêx Seîd di xeyalên xwe de li hember keça xweþik -qewraþa mala wan - Perîxanê ye û vegera ji Mûþê ya di zivistanek sar de, di dilê wî de agirek bêdeng dide dadan. Di panzdeh saliya wî de konê evînê di dil de dihat vegirtin, û xwe bi çavên Perîxanê germ dikir. Li hember sêdarê tim û tim di nava gola bîranînên xwe de werdibû Þêx Seîdê kal; geh cardin vedigeriya cem seydayê Mûþê ji bo feqetiyê, geh li peravê Gola Wanê li nêzîkî Xelatê di gerê de bû û masiyên ku ji hêla masîvanekî ve dihatin girtin çawa xwe dilivandin û di dawiyê de neçarî bêliv diman, bi vê re jî vedigeriya rastiya kêliya bi berxwedan ya tê de û sêdara du gav jê dûr re wiha dinehwirand: “Kî ye ew kesê ku bîra werîsan biriye ji bo xeniqandina mirovan!”(82). Lê kî nebû!
Bi bîranîna hezkirya xwe Perîxanê re, ji alîkî ve þerê evîna dilê xwe vedigot, ji alîkî ve jî dîroka salên þer yê berî Þerê Cîhanê yê Yekemîn li Qers, Erzerom û Wanê xisar dabû mirovan, ji feqeyê hevalê xwe Xalisê Bedlîsî re vedibêje. Û pê re bavê Perîxanê çawa ji Artêþa Osmanî fîrar kiriye û li Erzeromê bi cih bûye, ji wir jî ber bi Paloyê hatiye tevî ku bav tê kuþtin Perîxan û diya xwe tên û xwe dihavêjin bextê Þêx Mehmûdê bavê Seîd û li wir qerwaþiyê dike, evîna wan jî ji wê kêlîkê dest pê dike. Bi vegotina evîna feqe Seîd ya bi Perîxana çav þîn re, fena ku kêliya tê jiyîn ya li hember sêdarê û rabirdûya hatiye jiyîn di heman dîzikê de tê têwerdan. Xwîner baldar nebe dê xwe ne bi xwendina jînenîgariya rêberek kurd li ber sêdarê dê çend çirkeyan þûn de bi dawî bibe re, tu dibêjî qey xwe bi serpêhatiya du evîndaran re mijûl bûyî bibîne. Ev jî serkeftina nivîskar e. Trajediya dîroka me ya nêz bi þêweyek dûrî hevokên hiþk ên ziwa bi me dide fêrkirin û hezkirin. Di romanê de tiþta ku di bîra mirovan de hêlîna xemgîniyê çêdike jê yek jî þibandina werîsê bi sêdarê ve dirêjkirî ku wekî  “Elif” a alfabeta erebî ya ku yekem herf e û feqe Seîd di temenê xwe yê zaroktiyê de hîn bûbû û di dema darvekirinê de li ber çavan dixuye. Minareyên mizgeftan, xameya ku pê dinivîsî, tîrên cengaweran, darên li rex çeman, heta bejna Perîxanê hemû diþiband elifa alfabeta erebî û ji bavê xwe re digot: “Elif xweþik e!” Elif tîpa yekem bû ku di pênc-þeþ saliya xwe de fêr bûbû. Nivîskar di romanê de me bi xeyalên Þêx Seîdê li ber sêdarê re dibe dema Osmaniyan ku di bin serweriya Sultan Ebdilezîz de ye û ji hêla aborî, civakî, çandinî û sewalvaniyê ve çawa îflas kiriye. Dîsa li ser xaka Osmaniyan îngilîz, fransiz û rûs çawa tîzikan dihavêje û çav berdaye dewlemendiya mayî: “Êdî dewleta Osmanî bûbû gayekî pîr û qesaban li ser çermê wî þer dikirin û keftar li çar hêlên wî kom bûbûn.”(102).
Gava sêyem ya romanê bi bîra xeyalên Þêx Seîd ve berdewam e. Piþtî hezkiriya wî Perîxan di bîra hewþa mala wan de dixeniqe, evîna wan jî nîvco dimîne. Feqe Seîd, li Melazgirê hin îlmê olî fêr dibe û rojek ji seydayê xwe dipirse: “Seyda! Eger Dewleta Elî Osman têk biçe, wê çi ji mîrata wê ji kurdan re bimîne? Û dîsa parçeyek ji dîroka serhildana kurdan ya bi þikestin bi dawî dibe bi bîr tîne: “Eger ev dewlet ji holê rabe, dê sêdar ji kurdan re bimînin.”(112). Þêx Ubeydullahê Nehrî ku li Þemzînanê serî hildabû têk diçe û þêx di kêliya gava dawî ya ber bi sêdarê ve, di dilê xwe de wiha dibêje: “Gûza wî jî xwe li ser qubê negirt.”(114)
Dîsa di kesayetiye feqe Rustem de kurdên ku wekî çilm û zîro bi Osmaniyan ve zeliqîne, tu daxwaz û rastiya neteweyî û olî ya kurdan ya wê demê napejirîne jî, bi vegotinên cur bi cur tê ziman. Feqe Rustem Osmanîparêz e, girêdayî padîþahê demê ye û qet naxwaze rastiya netewî ya xwe binase an jî ji yekî bibihîse… Bi gotina nivîskar em di deþta xeyalên Þêx Seîd de rastî qirkirina ermeniyan jî tên. Di dema þerê Sariqamîþê de bajarên rojhilat ku kurd û ermenî tê de tevlihev dijiyan dibe dojeh. Bi pîjkirin û zêrandina rûsan, ermenî bi hestê neteweyî li gund û bajaran serî hildidin, bi pîjkirina Osmaniyan jî kurd ji bo hestên olî li hember ermeniyan derdikevin neçîrê, û þerekî dojehî di navbera du gelên qedîm ên hezar salî de diqewime û di vî þerî de ermeniyên têkçûyî bi fermana Osmaniyan tên kuþtin, nefîkirin, lê ev rewþ pir li zora  Þêx Seîd diçe û tavilê hewara xwe digihîne her dera ku mirîdên wî lê dijîn û kuþtina ermeniyan wekî qetl bi nav dike û dibêje ermeniyan ji van gurbavan biparêzin. Bi xwe jî ji vê tevliheviyê zivêr dibe û berê xwe ji Erzeromê dide Pîrana ku îro wekî navçeyek Amedê tê bi navkirin… Di herka romanê de di ezmanê xeyalên Þêx Seîd de birînek ku xwe çend caran dubare dike, dilê wî diêþîne xinizî û xayintiya hevlingê wî serdar Qasim Begê Cibirî ye. Dema li ser pira nêzî Gimgimê Þêx Seîd tê girtin Qasim Begê xiniz amûrên wî yên rojane bikar dianî wekî þeh, gustîlk, desmalk û saeta wî nola talanek bi dest xistibe xesb dike û ji Þêx Seîd re dibêje ku ev þeh êdî bi kêrî te nayê û pê simbêlê xwe þeh dike, li ser vê Þêx Seîd wiha bersivê didê; “Qaso! Yê te þehek ji bo rihê te yê nepak lazim e, ne ji bo riha te.”(rûp.39). Dîsa Qaso dema gustîlka wî ya ji dostek wî yê ermenî yê Erzeromê diyarî bû digire ji Þêx Seîd re wiha dibêje: “Bide min vê gustîlkê, ew li tiliya te teng bûye! Wê te biêþîne.”(rûp.121). Dem bi dem di nava rûpelên romanê de bi bîrxistina Qasim Beg re, nivîskar bala me, awirên me dikêþîne ser xiniziya wî ku, bûye ji egerên têkçûnê ku kurd çima tifaqa xwe nikarin çêbikin… Û di gava xwe ya dawiyê de jî li ser kurdên kurtêlxwir ên tifaqa kurdan berbend dike, bi me bi çîroka gûzê dide fêmkirin: “Li her deverê kurd li ber quban rawestiyabûn û gûzên xwe diavêtin ser. Eger wan kesan bi hev re gûz biavêtana ser qubekî, dê qub di bin gûzan de mabûya.”(rûp.122). Nivîskar di beþek romanê de rexneyê li kurdan digire ku çima tifaqek bi hêz li dar nexistine û bûne pêlîstoka hêzên emperyal ên wekî îngilîz û fransiyan. Ligel vê dîroka têkoþîna kurdan bi bîra me dixe, qala serhildana Þêx Ubeydullahê Nehrî, xebatên rewþenbîrên kurd yê wekî Seyid Ebdulqadir li Stembolê, têkoþîna Þerîf Paþa yê bo mafê kurdan li Parîsê dike.
(Dê bidome)

firatt_muratt@hotmail.com

 

***

Nivîsên Mahmut Ozçelîk ên ku berê di Diyarnameyê de hatine weþandin:

- Penaberên li ser çemê Elbeyê
- Moliére Kurdî Dipeyive
- Rondikên ji jiyana kevneþopî diniqutin
- Lehengek Sêwî yê Tazî û Evîna wî ya Nîvcomayî
- ‘Gîtara Bê Têl’ û ‘Perde’
- ‘Berbiska Zer’ a bêmiraz

 

 

 

Hûn dikarin li van jî binêrin

Li ser 'Þeþaqil' a Cîhan Roj heft rexne, heft pesin

Li ser 'Þeþaqil' a Cîhan Roj heft...

31 01 2023

Em xwe nû dikin

Em xwe nû dikin

30 01 2023

Gelemþeya Binavkirinê Wêjeya Dijkolonyal û Postkolonyal

Gelemþeya Binavkirinê Wêjeya...

26 01 2023

Biryar: Îsal ‘Sala Melayê Cizîrî ye’

Biryar: Îsal ‘Sala Melayê Cizîrî ye’

07 01 2023

Ev jî hene

BERPIRSIYARIYA WÊJEKARAN

BERPIRSIYARIYA WÊJEKARAN

28 10 2013

Piþtî 200 salên siwarekî kurd vê carê Kobanî di çapemeniya Ewropayê de ye

Piþtî 200 salên siwarekî kurd vê carê Kobanî di çapemeniya Ewropayê de ye

14 10 2014

Gotina Hefteyê: Bila 7 herêmên Tirkiyeyê bibin herêmên federatîf

Gotina Hefteyê: Bila 7 herêmên Tirkiyeyê bibin herêmên federatîf

03 11 2012

Gotina Hefteyê: 'Ez vê yekê pêþniyarê dostên xwe jî dikim'

Gotina Hefteyê: 'Ez vê yekê pêþniyarê dostên xwe jî dikim'

24 02 2015

25 çîrok, 25 wêne, 'Belkî îþev binive'

25 çîrok, 25 wêne, 'Belkî îþev binive'

07 01 2019

Nivîsên Nû

Çorê ARDA

Anatomiya Fermana Dîtiran

Çorê ARDA

Cemîl Andok

Kovarê kirmanckî

Cemîl Andok

Çorê ARDA

KORERÊYA VEBÊJ

Çorê ARDA

Omer Dilsoz

Gelo ev “bêqewlê” li kî derê ye?

Omer Dilsoz

Çorê ARDA

Helbestên Paradoksal ên Melankolîk

Çorê ARDA

Salname

HERE JOR

Diyarname

  • Derbarê Diyarnameyê de
  • Yên piþtgirî didin Diyarnameyê
  • Agahiyên ji bo nûçeyan
  • Bikaranîna Diyarnameyê
  • Têkilî-Contact-Ýletiþim

Nivîskar

  • Cemil Oguz
  • Helîm YÛSIV
  • Cemîl Andok
  • Çorê ARDA
  • Þêxo Fîlîk
  • Cîhan ROJ
  • Zekî OZMEN
  • Hekîm Sefkan / Tava Heyvê
  • yeqîn h.
  • Kazim Polat
  • Welat Dilken
  • Rifat Arya/ Mesîla Dil
  • Mîrza Ronî
  • Bedran DERE
  • Omer Dilsoz
  • Krîstîn Ozbey
  • Dilþêr Bêwar
  • Arjen Arî / Agirdank

Beþ

    • Nûçe
    • Nûçeyên Çandî
    • Serbest
    • Hevpeyvîn
    • Berhem
    • Çapemenî
    • Spor
    • Dinya
    • Aborî
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Nivîsênkarên Mêvan

 

    • Xêz
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAÞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • E-pirtuk
    • Covit-19
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2014: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giþtî
    • 2011, Hilbijartin
    • 2018-06-24: Hilbijartina Giþtî û Serokomarî
  • Facebook
  • Twitter
  • RSS

Copyright © 2005-2023 Diyarname