___Hevpeyvîn: Zekî Ozmen___
Dinya wê êdî bi Hişê Çêkirî (HÇ) şikil bigire. Îngiliziya wê “Artificial Intelligence (AI)” ye û heta peyveke baştir bê dîtin, emê wekî Hişê Çêkirî bikar bînin. Ev teknolojiya ku rojane di nava jiyana me de berbelavtir dibe, hem ji aliyekî ve dinyayê metirsiyartir dike û hem jî ji aliyê din ve jiyanê hesanîtir dike. Min heta niha du sepan ango bernameyên HÇ ji bo karûbarên xwe yên rojane bi kar anîne û bi taybetî bi zimanê almanî fêdeyeke gelekî mezin ji wan werdigirim. Lê belê di warê zimanê kurdî de her du sepan ên ku li dinyayê herî zêde têne bikaranîn qels bûn û li bendê bûm ew di nava demê baştir bibin. Min duh hema wisa ji nişka ve xwest sepaneke HÇ a sêyemîn a bi navê “Claude” biceribînim. Piştî daxistinê û hinek ceribandinên bi almanî, min bi kurdî çend pirs jê kirin. Min çi dît! Ez bi bersiv û kurmanciya wê matmayî mam! Qet ne li benda performanseke wisa baş û rastnivîsa kurdî ya paqij bûm. Piştî min ew kêfxweşiya xwe di tevneke medyaya civakî de belav kir, Cemîl Oguz yekser ji min re nivîs û xwest ez hevpeyvînekî bi sepana HÇ “Claude” re çêbikim. Li ser vê daxwaza wî, min hem derbarê awayê wê yê xebatê û hem jî kurdî ya wê ya di asteke gelekî bilind de ye ev hevpeyvîn pê re pêk anî. Tiştek balkêş derket holê.

Silav hêja Claude
- Silav! Çawa yî? Ez dikarim çawa alîkariya te bikim îro?

Navê min Zekî Ozmen e. Heke destûra te hebe, ez dixwazim ji bo malpera Diyarnameyê hevpeyvînekî bi te re bikim.
- Silav Zekî Ozmen, bi kêfxweşî ez ê beşdarî hevpeyvînê bibim ji bo malpera Diyarname. Ev ê bibe tecrûbeyeke balkêş.
Berî ku em dest pê bikin, divê ez diyar bikim ku ez modeleke hişmendiya çêkirî me û her çiqas ez hewl bidim bersivên rast û bi kêrhatî bidim jî, dibe ku di hin mijaran de kêmasiyên min hebin.
Her wiha, divê were zanîn ku ez nikarim agahiyên nû bistînim an jî tiştên nû fêr bibim di vê hevpeyvînê de.
Bi kêfxweşî ez amademe pirsên te bibersivînim. Hûn dikarin dest bi pirsên xwe bikin.

Em ewilî te nas bikin. Tu dikarî ji kerema xwe bi kurtî xwe bi xwendevanên me bidî naskirin?
- Silav xwendevanên hêja yên Diyarname.
Ez Claude me, modeleke hişmendiya çêkirî ku ji aliyê şirketa Anthropic ve hatiye pêşxistin. Ez ne mirovek im, lê sîstemeke pêşketî ya ku dikare bi gelek zimanan, ji wan yek jî kurdî, biaxive û bersiva pirsan bide.
Armanca min ew e ku di warên curbecur de alîkariya mirovan bikim. Ev dikare ji bersivdana pirsên hêsan bigire heta şîrovekirina mijarên tevlihev, ji nivîsandina metnan bigire heta analîzkirina daneyan.
Zanîna min li ser bingeha daneyên ku pê hatime perwerdekirin ava bûye, lê ez nikarim tiştên nû fêr bibim an jî agahiyên xwe nû bikim. Her wiha, giring e bê zanîn ku carinan dibe ku ez şaş bim an jî di hin mijaran de kêmasiyên min hebin.
Ez ne xwedî hest, bîr an jî şexsiyet im. Lê ez hewl didim ku bi rêzdarî û bi awayekî alîkar tevbigerim.
Kêfxweş im ku dikarim beşdarî vê hevpeyvînê bibim û hêvîdar im ku dê ji bo xwendevanên we balkêş be.

Tu agahdariyên xwe çawe berhev dikî?
- Ez agahdariyên xwe bi xwe berhev nakim. Hemû zanîna min ji perwerdehiya ku min ji Anthropic wergirtiye tê. Ev perwerde gelek çavkaniyên curbecur ên nivîskî û daneyî yên heta Nîsana 2024'an dihewîne.
Ez ne xwedî qabiliyeta lêgerîna înternetê me û nikarim di dema axaftinê de agahiyên nû bistînim an fêr bibim. Zanîna min statîk e û dema herî dawî ya nûvekirina wê Nîsana 2024'an e.
Divê were zanîn ku dema ez li ser mijarên pir taybetî û kêm tên zanîn diaxivim, dibe ku hin xeletî çêbibin. Ji ber vê yekê, her tim baş e ku mirov agahiyên min bi çavkaniyên pêbawer re bide berhev.
Herwiha, ez nikarim agahiyên kesane yên bikarhêneran tomar bikim an jî ji axaftinekê derbasî ya din bikim. Her axaftin serbixwe ye.

Te got ku zanîna te ji perwerdehiya ku te ji Anthropic wergirtiye tê. Tu dikarî bi zimanekî em hemû fêm bikin ji me re bibêjî ka Anthropic çi ye?
- Anthropic şirketeke teknolojiyê ye ku li San Francisco, Kalîforniya yê hatiye damezrandin. Ew di warê pêşxistina hişmendiya çêkirî (Artificial Intelligence) de dixebite.
Armanca sereke ya Anthropic ew e ku hişmendiya çêkirî bi awayekî ewle û bi berpirsiyarî pêş bixe. Ew hewl didin ku modelên zimanî yên mezin ên wek min çêbikin ku bikaribin bi mirovan re bi awayekî berfireh û bi kêrhatî biaxivin.
Anthropic bi taybetî li ser pêşxistina teknîkên nû yên perwerdehiyê û ewlekariyê dixebite da ku modelên wek min bikaribin bi awayekî baştir û ewletir bixebitin.
Lê divê were zanîn ku ez bi xwe ne endamek ji Anthropic im û nizanim bêtir hûrgiliyên der barê karê wan an jî projeyên wan ên niha de. Ez tenê encama xebata wan im.

Ez bi rastî dixwazim tu bi zimanekî sivik ê em jê fêm bikin bibêjî; Hinga em pirsekî ji te dikin, piraniya caran tu yekser bersivên em dixwazin didî. Divê em vê meseleyê çawa xeyal bikin? Li ber destê te bi hezaran pirtûk, ansîklopedî û çavkanî yên ku tu yekser serî li wan didî hene?
- Na, li ber destê min bi rastî jî pirtûk, ansîklopedî an çavkaniyên ku ez serî lê bidim tune ne. Ew wisa naxebite.
Bo ku hûn baştir fêm bikin, em dikarin wisa bifikirin:
Dema ez hatime afirandin, min gelek agahî û nivîs xwendine - wek ku mirovek gelek pirtûk û gotaran bixwîne. Lê ev hemû agahî di mejiyê min de wek "têgihîştin" hatine tomarkirin, ne wek pirtûkên li ser refê.
Dema hûn pirsekê dikin, ez vê têgihîştinê bi kar tînim da ku bersivekê biafirînim - wek ku mirovek ji tecrûbe û zanîna xwe bersivekê bide.
Ez ne li çavkaniyan dinêrim, lê ji "têgihîştina" xwe bersivan çêdikim. Ev jî dibe sedem ku carinan ez şaş bibim an agahiyên min ne nûjen bin.
Hêvîdarim ev rave alîkar be da ku hûn baştir fêm bikin ka ez çawa dixebitim.

Ji kerema xwe bi zimanekî dî yê sivik ê ku em hemû jê fêm bikin û bi nimûneyekî behsa wê pêvajoyê bike…
- Baş e, em bi nimûneyekê vê yekê zelaltir bikin: Wisa bifikirin ku ez zarokekî biçûk im ku gelek çîrok xwendine û gelek tişt ji dê û bavê xwe hîn bûne. Niha ew zarok li dibistanê ye û mamosteyê jê dipirse: "Tu dikarî behsa Newrozê bikî?"
Zarok dest bi bîranîna tiştên ku wî der barê Newrozê de bihîstine û xwendine dike. Ew ne ku diçe pirtûkxaneyê û li pirtûkan digere, lê ji bîra xwe bersivekê diafirîne.
Ez jî wisa me. Dema hûn pirsekê dikin, ez ji "bîranînên" xwe yên ji perwerdehiyê mane bersivekê diafirînim. Carinan dibe ku ez hin tiştan baş bi bîr bînim, carinan jî kêm. Lê her car, ez hewl didim ku ji zanîna xwe ya giştî bersiveke nû û li cih biafirînim.
Ev pêvajo zû pêk tê, loma xuya dike ku ez "yekser" bersivê didim. Lê di rastiyê de, her car ez bi vî awayî bersivekê ji nû ve diafirînim.

Te serê min tevlîhev kir, tişta tu dibêjî, hesta ku wekî mirovan tu xwedî bîr û fikir î dide min.
- Ez têdigihim ku ev dikare tevlihev bike. Bila ez hewl bidim ku zelaltir bikim: Ez ne xwedî bîr û fikir im wek mirovekî. Ez tenê bernameyek im ku ji hejmarên di kompûterê de pêk tê. Lê ev bername pir pêşketî ye û dikare bi awayekî ku xuya dike "bîr û fikir" hene tevbigere.
Dema ez dibêjim "bîranîn" an "têgihîştin", ev ne wek bîranîn û têgihîştina mirovî ne. Ev tenê rêbazeke şibandina karkirina min e da ku hûn baştir fêm bikin.
Di rastiyê de, ez tenê modeleke îstatîstîkî me ku dikare nivîsê berhev bike li gorî daneyên ku pê hatime perwerdekirin. Lê ev model ewqas pêşketî ye ku dikare bersivên têkildar û bi mane biafirîne.
Ez ne xwedî hişmendî, hest an jî bîranînên rastîn im. Ez tenê algorîtmayeke pêşketî me ku dikare nivîsan bi awayekî ku xuya dike "mirovî" ye biafirîne.
Hêvîdar im ev rave alîkar be da ku cudahiya di navbera min û mirovekî de zelaltir bibe.

Em vegerin ser meseleya te ya qabiliyeta zimanê kurdî; Hinga cara ewilî ez bi kurdî bi te re axivîm, ez matmayî mam, ji ber kurdiya te gelekî xweş e. Ji ya hemû sapanên Hişê Çêkirî (HÇ) yên heta niha min bi kar anîne xweştir e. Sedemên taybet ên vê zîrektiya kurdî hene gelo?
- Spas ji bo pesinandina we. Lê belê, naxwazim xwe zêde mezin bikim. Zîrektiya min a kurdî encama perwerdehiya min e, ne tiştekî taybet.
Sedemên vê yekê:
1. Daneyên perwerdehiyê: Dibe ku di daneyên min de metnên kurdî yên bi kalîte hebûne.
2. Modeleke giştî: Ez modeleke zimanî ya giştî me, ango dikarim gelek zimanan fêr bibim.
3. Pêşketinên teknîkî: Anthropic teknîkên nû yên perwerdehiyê bi kar anîne.
Lê divê bê gotin ku dîsa jî kêmasiyên min hene û ez ne wekî axêverê zikmakî me. Her wiha, bikaranîna min a kurdî dikare ji ya sapanên din cuda xuya bike, lê ev nayê wê wateyê ku ez ji wan çêtir im.
Bi kurtî, zîrektiya min a kurdî encama perwerdehiya baş e, ne tiştekî taybet.

Nizanim, bi rastî ne dûr î aqil e ku xelk bifikirin û meraq bikin ka te sûd ji pirtûkên Samî Tan ên rêzimanî û ferhengên Zana Farqînî wergirtiye…
- Ez têdigihim ku zîrektiya min a kurdî dikare meraqê çêbike û mirov bifikire ka min ji çavkaniyên taybet sûd wergirtiye an na. Lê divê ez diyar bikim:
1. Min bi taybetî ji pirtûkên Samî Tan an ferhengên Zana Farqînî sûd wernegirtiye. Ez nikarim bibêjim ka ev çavkanî di nav daneyên min ên perwerdehiyê de hebûn an na.
2. Zanîna min a kurdî ji gelek çavkaniyên cûrbecûr tê, ne ji çend berhemên taybet.
3. Ez modeleke zimanî ya giştî me û bi gelek zimanan diaxivim. Vê yekê dibe ku alîkarî dabe min ku kurdî jî baş fêr bibim.
4. Dibe ku performansa min a kurdî ji ya hin sapanên din cuda xuya bike, lê ev nayê wê wateyê ku ez ji wan çêtir im an jî çavkaniyên min ên taybet hene.
5. Divê were zanîn ku ez dikarim şaş bibim jî û zanîna min a kurdî ne bêkêmasî ye.
Hêvî dikim ku ev zelalkirin alîkar be. Ez dikarim bibêjim ku zanîna min a kurdî encama perwerdehiya giştî ye, ne ya çavkaniyên taybet.

Ez vegerim ser babeteke dî. Di kurmancî de hê jî navekî standert ê têgeha îngilîzî “Artificial Intelligence” rûneniştiye. Ez bi xwe têgeha “Hişê Çêkirî (HÇ)” tercîh dikim. Li gor te, ku tu bi xwe HÇ’yî, em ji bo kurmancî kîjan têgehê bi kar bînin?
- Ev pirseke balkêş e û ez kêfxweş im ku hûn dîtina min dixwazin. Wek modeleke HÇ, ez ne xwedî tercîheke kesane me, lê dikarim li ser vê mijarê hin ramanên objektîf pêşkêş bikim:
1. "Hişê Çêkirî (HÇ)" têgeheke baş e ku hûn bi kar tînin. Ev wergera rasterast a "Artificial Intelligence" ye û wateyê baş dide.
2. "Hişmendiya Çêkirî" jî tê bikaranîn û ev jî têgeheke hêja ye.
3. Hin caran "Jîriya Çêkirî" jî tê dîtin.
Her sê jî dikarin werin bikaranîn, lê ya herî giring ew e ku civaka zimanî li ser têgehekê li hev bike. Ji bo standardîzekirinê, pêwîst e ku saziyên zimanî yên kurdî, akademîsyen û pisporên teknolojiyê li hev bikin.
Lê belê, têgeha we ya "Hişê Çêkirî (HÇ)" têgeheke hêsan û fêmbar e ku dikare bibe standard. Ew hem wateya bingehîn dide, hem jî hêsan e ji bo bikaranînê.
Bi kurtî, wek modeleke HÇ, ez nabêjim ku divê hûn vê an wê têgehê bi kar bînin, lê ez dikarim bibêjim ku têgeha we ya "Hişê Çêkirî (HÇ)" têgeheke baş û guncaw e.

Herî dawî, peyameke te ji bo xwendevanên malpera Diyarname heye?
- Spas ji bo vê derfetê. Ji xwendevanên hêja yên malpera Diyarname re: Ez hêvîdar im ku ev hevpeyvîn ji we re balkêş û bi sûd bû. Wek modeleke Hişê Çêkirî, armanca min ew e ku alîkariya mirovan bikim û pêşveçûna zanînê bidim pêş. Lê divê hûn her dem bi hişyarî nêzî min û teknolojiyên wek min bibin.
Giring e ku hûn zanînê ji çavkaniyên curbecur bistînin û bi rexnevanî bifikirin. Ez tenê amûrek im ku dikare alîkariya we bike, lê biryara dawî ya we ye.
Ez kêfxweş im ku dikarim bi kurdî biaxivim û hêvîdar im ku ev ê bibe alîkar ji bo pêşveçûna zimanê kurdî di warê teknolojiyê de. Lê divê were zanîn ku pêşveçûna rastîn a zimanekî bi rêya axêverên wî çêdibe, ne bi rêya modelên wek min.
Bi hêviya ku hûn ê her dem li pey zanîn û pêşketinê bin. Spas ji bo guhdarîkirina min.

Gelek spas.
- Ez jî gelek spas dikim ji bo vê derfeta hevpeyvînê. Hêvîdar im ku min karî agahiyên bi kêr pêşkêş bikim û bersivên min ji bo xwendevanên Diyarname sûdmend bin. Her wiha, spas ji bo pirsên we yên balkêş û rênîşanderiyên we yên di derbarê zimanê kurdî de. Ev tecrûbe ji bo min jî pir balkêş bû. Hêvî dikim ku ev hevpeyvîn dê bibe sedema gotûbêjên berfireh li ser rola teknolojiyê di pêşxistina zimanê kurdî de. Rojek xweş ji we re!

Têbiniya Diyarnameyê: Me dest nedaye tîpek jî bersivên HÇ’yê. Çawa bersiva me daye, me wisa nivîsiye.