• Nûçe
  • Nûçeyên Çandî
  • Serbest
  • Hevpeyvîn
  • Berhem
  • Çapemenî
  • Spor
  • Dinya
  • Ên Din
    • Aborî
    • Nivîsênkarên Mêvan
    • Portreya Mehê
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAÞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • Çend gotin
    • E-pirtuk
    • Spot
    • Deqeya Dawî
    • Covit-19
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giþtî
    • 2014: Hilbijartina Herêmî
    • 2018-06-24: Hilbijartina Giþtî û Serokomarî
    • 2011, Hilbijartin
    • 2010, REFERANDÛM
    • 2009, Hilbijartina Herêmî
    • EURO 2016
    • EURO 2020
    • Kûpaya Cîhanê 2010
    • Kûpaya Cîhanê 2014
    • Kûpaya Cîhanê 2018
    • Kûpaya Cîhanê 2022
  • Rûpela Pêþî
  • Serbest

Bikaranîna paþgira 'van' bi awayekî nerast

Dîrok : 22 06 2012 | Beþ :

Serbest

Yaþar Eroglu

Ziman hêmayeke zindî û giyanewer e. Eger ziman bi hiþmendî û zanyarî neyê axaftin, dan û standin, nivîsandin û bikaranîn her roj ji vê tatbetiya xwe dûr dikeve û xira dibe. Eger ziman zindî û giyanewer be, wê çaxê rihekî ziman jî heye. Tiþtên tên kirin û em tînin serê ziman eger li xwezaya ziman re bi hev nekin, rihê ziman wan qebûl nake, xav û xang dimînin.

Ji vê pêþvekirinê mebesta min ev e ku ez li ser bikaranîna paþgira “van” bisekinim ku pirî caran pir beloq hele û þaþ tê bikaranîn. Ev yek jî xetereya ku min di paragrafa serî de dabû nîþan diqewimîne.

Di kurdî (kurmancî) de yek ji paþgirên peyvên nû pê tên dariþtin jî “van” e. Paþgira “van” wekî paþgir û navgir û pêþgirên din wateyeke nû dide peyvê. Mînak, dema tê paþ ‘berx’ê dibe berxvan. Berx tenê serê xwe wateyek e lê berxvan êdî ji eyarê berxê derdikeve wateyek lê zêde dibe û peyv wateya yê berxan diçêrîne digire. Her wisa; þivan, gavan, bilûrvan, dergevan, baxvan hwd wiha hatine dariþtandin.

Di bîst salên dawî de gelek peyv bi paþgira “van” hatine dariþtin û þaþ têne bikaranîn. Mînak;:

Guhdarvan, beþdarvan, siyasetvan, rojnamevan, helbestvan, xwendevan û hwd.

Kî, ji bo çi dikeve tengasiyê, lêhatin, rastbûn û nerastbûna wê nanêre ‘van’ekî pê ve dike û peyveke nû didarijîne. Ji wan pir kes ên kurdî nû fêr bûne ne ku rêbazên ziman nizanin lê belê di saziyên çand, huner, çapemeniyê de ne, hunermend in û hwd. Bi bandor dibin, mohra xwe li gotinê dixin û nîrekî didine ser stûyê ziman. Bela ku xwendin û nivîsandin bi gelemperî li bajaran pêþ e û li bajaran axaftina gund û bajêr her tiþt serûbin kiriye, awayê rastî kêm tê zanîn ew jî didine dû awayê nerast û her roj awayê nerast kol û dora xwe berfireh dike, pê re jî ziman xira dibe.

Mantiqê ziman rê nade

Felsefe û mantiqekî her zimanî heye. Peyv û gotin li ser wê bingeh û esasê ava dibin. Her wiha hevoksazî ji bi awayî pêk tê. Di zaravayê kurmancî de du paþgir li pey hev nayên bikaranîn. Em hinekî vekin. ‘Guh’ organê bihîstinê ye. Koka peyvê ye. ‘Dar’ paþgir e ku li paþ guh were bikaranîn wateyeke nû digire û wateya yên guh didinê, bala xwe didinê û dibihîsin didarijîne. Tu car nabe ku li pey guhdar ‘van’eke paþgir bê danîn û peyva wekî gundarvan jê bê dariþtin. Ji bo beþdar jî heman tiþt dikare bê gotin. Ango jixwe mebest bi paþgira ‘dar’ ve pêk hatiye. Ji aliyê mantiq ve guhdar û beþdar awayê rast in.

Yên radyoya kurdî ya Erîvanê guhdar kiribin wê baþ bê bîra wan. Dema pêþkêþvanê bernameyê dest bi axaftinê dikir digot: “guhdarêd ezîz”. Tu caran nehatibû bihîstin ku bigota: “guhdarvanêd ezîz”. (Li wê herêma kurd lê ne, bi taybetî kurdên êzîdî pirjimariyê bi qertafa êd dikin.) Kesên ku wekî guhdarvan, beþdarvan bi kar tînin tehrîfateke mezin li ziman çêdikin û xira dikin. Nifþên nû jî awayê þaþ wekî rast qebûl dikin û awayê nerast wekî rast di ziman de cih digire. Bi rastî jî guhdar û beþdar hem sivik hem jî herikbar in. Awayê din hem ziman giran dike hem zirarê dide ziman.

 

Paþgira van qabiliyetên negiran û xwezayî didêrîne

Eger em hinekî dîsa li ser mijarê hûr bibin em dibînin ku paþgira ‘van’ ne qertafeke pîþeyî, ne piçûker ne jî ya çêkirina tiþtekî din e. Paþgira van qabiliyetên sivik û nîv xwezayî dide nasîn.

Mînak:

Þivan, gavan, berxvan, nêçîrvan, bilûrvan, dergevan, baxvan û hwd. Bala xwe bidinê hemû jî karên negiran in. Sade ne û qabiliyetên bilind naxwazin. Di hevpariya wan de xwedîderketin, muqatebûn heye, qabiliyeteke taybet hewce nake. Her kes dikare bike. Ne huner, ne xwendin, ne nota, ne felsefe û matematîk hewce dike. Paþgira van ji bo yên li jor hewce dike, rast û di cih de ye.

 

Ev awa ne di cih de ye

Em vegerin ser awayê bikaranîneke din. Siyaset, karê rojnameyan, helbest, xwendin karên bijare ne û jê re ked û qabiliyeteke bijare divê. Hinek pîþeyî ne, ji hinekan re kedeke pîþeyî divê. Bi paþgira van dariþtina wan peyvan ne rast e, wan têgehan ji mantiqê ziman dûr dixe.

Kingê ku awayê siyasetvan, rojnamevan, helbestvan, xwendevan bê bikaranîn niheqî bi van karên bijarte re tê kirin. Ziman felsefeya xwe daniye. Li ser bingeha felseya xwe þîroveya xwe pêk tîne. Çawa ku li ser þîroveya felsefeyekê zayenda her tiþtî diyar dike wisa jî li gorî felsefe û mantiqekî paþgir û pêþgiran qebûl dike. Li gorî derece û asta her tiþtî, ji bo dariþtina her peyveke nû paþgirekî erê dike, yên lê nayên pêþiyê lê digire. Paþgirên ok, dank, ik, dar, dêr, kar, ker, kêr, ger, gêr û hwd her yek li gorî mantiqekî roleke cuda daraþtina peyv û têgehan pêk tîne. Lê bi rastî, çendî ku lê nayê jî paþgir, binavkirin û hwd. ên nerast li ziman tên spartin. Ya rast ev jî zilm e li ziman tê kirin. Paþgirên wan têgehan baþtir tînin ziman hene. Li gorî mantiqê ziman ew ji yên bi van ve tên dariþtin rastir û watedartir in.

Mînak:

Siyasetmedar, rojnameger, helbestkar, xwende/a. Ev awa tam van karan dinimînin. Peyva xwende yên ku xwendin û nivîsandinê zanin, ên dikarin bixwînin dide nasîn. Lê di zimanê nivîskî de wekî ‘xwendevan’ bi cih bûye, wekî awayê peyvê yê rast tê zanîn. Gelek peyv hene wiha di zimanê nivîskî de rûniþtine û kes li hember dernakeve. Hem di ferhenga de hem di berhemên wêjeyî de cih girtine.

Hinin awarte (îstisna)

Dema ez li ser vê mijarê xebitîm çend peyvên dariþtî derketin pêþ min, min li gorî mantiqê min li jor daniye teqez nikaribû rave bikim. Yek ji van peyvên dariþtî ‘tembûrvan’ bû, ya din jî ‘bilûrvan’. (Dibe ku wekî wan zêde hebin, ez li rastî wan nebûm an jî nehatine bîra min.) Her du jî navên amûrên muzîkê ne. Kêm zêde bi qabiliyeteke ji rêzê zêdetir tên lêxistin. Min eleqeya bilûrê bi þivaniyê re danî lê min nekaribû, ez bi rihetî tembûrê re jî eleqeyeke bi vî rengî daynim. Heta ez mantiqekî pê re daynim û rave bikim ez ê jê re bêjim awarte(îstisna).

 

menasyasar@hotmail.com

***

Nivîsên Yaþar Eroglu yên ku berê di Diyarnameyê de hatine weþandin:

- Nîqaþek li ser dîtinên Perwîzê Cîhanî
- Rexneyeke derengmayî ji bo Medenî Ferho
- Di nivîsara kurdî de rexne û rexnegirî
- Di axaftina zimanê kurdî de cihê dest û dev
- Pirtûkxaneya Ehmedê Xanî û çend gotin
-
Ergatîvîte, pirzimarî û problemên kirdeyan
- Hevoksaziya lêkêrên gerguhêz û negerguhêz
- Hin þaþiyên ziman ên Hînkera Enstîtuya Kurdî

 

***

Hûn dikarin li van jî binêrin

Çend galgalên dera hanê!

Çend galgalên dera hanê!

20 05 2022

Îþraqa Feqîyê Teyran û Dahînana Vekoler

Îþraqa Feqîyê Teyran û Dahînana Vekoler

20 05 2022

Ji Mûsa Þanak 3 helbest

Ji Mûsa Þanak 3 helbest

02 05 2022

Ji deftereke min çend tiþtonek

Ji deftereke min çend tiþtonek

01 05 2022

Ev jî hene

Bandora Mishef û Berheman

Bandora Mishef û Berheman

02 08 2019

Daxuyaniya Jan Dost

Daxuyaniya Jan Dost

11 12 2009

Mehmet Uzun û ‘Ronî Mîna Evînê Tarî Mîna Mirinê’

Mehmet Uzun û ‘Ronî Mîna Evînê Tarî Mîna Mirinê’

01 12 2013

Reyneyek li hin siyasetmedaran: Em þîv bin hûn paþîv in

Reyneyek li hin siyasetmedaran: Em þîv bin hûn paþîv in

12 11 2008

DENGȆ GUNDÎ

DENGȆ GUNDÎ

13 02 2015

Nivîsên Nû

Omer Dilsoz

Sîyabo, darhejîrokê û hin tiþtên dîtir

Omer Dilsoz

Dilþêr Bêwar

Peþkên Þevê : 2

Dilþêr Bêwar

Omer Dilsoz

Play off û Amedspor of of!

Omer Dilsoz

Omer Dilsoz

Baskên ‘edebiyatê’

Omer Dilsoz

Cemîl Andok

Erebe

Cemîl Andok

Salname

HERE JOR

Diyarname

  • Derbarê Diyarnameyê de
  • Yên piþtgirî didin Diyarnameyê
  • Agahiyên ji bo nûçeyan
  • Bikaranîna Diyarnameyê
  • Têkilî-Contact-Ýletiþim

Nivîskar

  • Cemil Oguz
  • Helîm YÛSIV
  • Cemîl Andok
  • Çorê ARDA
  • Þêxo Fîlîk
  • Cîhan ROJ
  • Zekî OZMEN
  • Hekîm Sefkan / Tava Heyvê
  • yeqîn h.
  • Kazim Polat
  • Welat Dilken
  • Bedran DERE
  • Omer Dilsoz
  • Mîrza Ronî
  • Krîstîn Ozbey
  • Dilþêr Bêwar
  • Arjen Arî / Agirdank

Beþ

    • Nûçe
    • Nûçeyên Çandî
    • Serbest
    • Hevpeyvîn
    • Berhem
    • Çapemenî
    • Spor
    • Dinya
    • Aborî
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Nivîsênkarên Mêvan

 

    • Portreya Mehê
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAÞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • Çend gotin
    • E-pirtuk
    • Spot
    • Deqeya Dawî
    • Covit-19
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giþtî
  • Facebook
  • Twitter
  • RSS

Copyright © 2005-2022 Diyarname