Nirxandina pirtûka “Xatê Xanim”ê
Koma Xwendinê ya Amedê di 02.01.2022’an de bi awayekî online li ser pirtûka Eliyê Evdirehman “Xatê Xanim”ê civiya û nirxandina xwe pêk anî. Moderatiya civîkê endama komê Seyhan Þaþmaz kir. Seyhan bi xêrhatina endaman dest bi þêwirê kir û got em hertim bi endaman dest bi þêwirê dikin lê vê carê em ê bi mêvanan dest pê bikin û mafê axaftinê da mamoste Omer.
Mamoste Omer wisa dest pê kir: “Min ev pirtûk salek du sal berê jî xwendibû ji bo þêwirê min dubare xwend. Ez dixwazim ewil li ser kesayeta Eliyê Evdirehman bisekinim. Wekî em dizanin nivîskarekî Sovyetê ye. Bi giþtî gava em li taybetiya nivîskarên Ekola Sovyetê dinêrin bêtir em dikarin bibêjin tesîra realîzma sosyalist li ser wan heye. Ev pirtûk nêzî salên 1960î hatiye nivîsin ku em dizanin wê demê þoreþa Baþûr pêk tê yanî tesîra þoreþa netewî em di berhema Eliyê Evdirehaman de dibînin. Em dikarin bibêjin mînaka herî berbiçav jî berhema wî Xatê Xanim e. Em çîroka berhemê dikarin wekî netewî qebûl bikin. Di destpêkê de çawa bavê Siltan wekî leheng derdikeve pêþberî me çiqas axa û beg e yan jî em dikarin bibêjin sermiyanê wê heremê ye. wekî pêþeng tê qebûlkirin Têmûrê Eliyê Ûsê em dizanin axa û beg aligirê îktîdarê ne lê Têmûr çiqas axa û beg be jî di vir de aligirê gelê xwe ye. Em hêla wî ya netewî dibînin gava bimire wesiyetê ji lawê xwe Siltanê re dike û dibêje hertim li hemberî zilmê þer bike. Piþtî mirina wî êdî rola Siltan derdikeve pêþ, gel piþtî mirina Têmûr xwe dispêre Siltan ji bo ku vê malbatê wekî pêþeng dibînin. Piþtî girtina Siltan êdî rola Xatê Xanim derdikeve pêþ di berhemên Eliyê Evdirehman de temsiliyetên jin zêdetir derdikevin pêþ ev yek bala mirov dikþîne jin zêdetir bi hêz in. Di beþa yekemîn de bi Xatê Xanim ev yek derdikeve pêþ di beþa duyemîn de bi jina Siltan Zeynê ev yek derdikeve pêþ. Hemû cemaat bi gotina Xatê Xanim guhdarî dikin û dibêjin tu çawa bibêjî em ê wisa bikin. Di civakeke feodal de qebûlkirina vê yekê ne wisa hêsan e lê em di berhemê de dibînin ku jin çiqas bi hêz in. Karaktera Xatê Xanim êdî ji zayenda jinbûnê derdikeve û dibe karaktereke pêþeng êdî netewî difikire ji lawê xwe bêtir gelê heremê difikire. Di encamê de em tifaq û yekitiyê dibînin ya din jî lîstik û dek û dolabên hember em dibînin. Di aliyekî din de em dibînin çawa çanda Kurdan derdikeve pêþ û aliyê serdest çawa tê biçûkxistin. Ji hêla edebî de aliyê þahesandin de ji folklorê gelek sûd wergirtiye. Gelek cihan de gotinên pêþiyan derdikeve pêþberî me. Ger em karekteran bikin beþ bi beþ sê cure karakter derdikevin pêþberî me yek jê em dikarin bibêjin karakterên netewî ne, karakterên din em dikarin rasterast wan bixin aliyê dijber aliyekî din de jî karakterên xayîn bala me dikþîne. Gelek berhemên Sovyetê de em destbiraktiya Kurd û Ermenan dibînin em di vê berhemê de jî heman tiþtî dibînin. Di encamê de ez dixwazim bibêjim ev berhem berhemeke netewî ye.”
Piþtî axaftina mamoste Omer endamê komê Mirad mafê axaftinê girt û wisa got:
“Ez di rê de me dibe ku înterneta min qût bibe û axaftina min nîvco bimîne ez ê bi kurtasî nêrînên xwe vebêjim. Romanê divê mirov li gorî serdema hatiye nivîsîn binirxîne pirtûk di sala 1959an de hatiye nivîsin. 59 dîrokekî gelek dûr e li ser gelek dem derbas bûye þert û merc guherîne nivîskariya wê demê û niha ji hev cuda bin jî ji naveroka romanê zêdetir lê birastî ez nizanim ev berhem çiqas roman tê hesibandin ev niqaþek cuda ye. Ez ji naverokê zêdetir dixwazim li ser sê çar xalan nêrînên xwe bînim ziman rasterast berhemek propagandist e hinek bi armanca propagandayê li gor xwe þert û mercên Kurdan tîne ziman. Ew ê riya serkeftinê çawa derkeve yekîtî û aqil çiqas girîng e. Ev yek bingeha romanê digire lê tiþtekî bal dikþîne pir zêde pesnê Ermanan tê dayîn em dizanin kesekî dinivîse li Ermenîstanê ye. belkî xwestibe dostaniya Ermen û Kurdan bîne ziman lê ji dostaniyê wêdetir e xilasiyek hebe dê bi têkiliya Ermenan be ew ê heta Ermen aqilmendin, zana ne, ji dostên xwe re dost in bi her hawî çiqas wesfên baþ hene bûye para wan. Li gorî ev dîmeneke cihê ku lê ye xwe bi wan xweþ bike dide. Li gorî min di romanê de çend cihên ji hev qûtbûyî hebûn. Mesela xezûrê Siltan tu lê dinêrî dixwaze wekî karekterekî xiyanetkar wî derxe pêþ lê ji bo ku wesfa xiyanetê lê bar bike ewqas ji temayê rastiyê û pêvajoyê diqete ku divê wî ne baþ bike divê nebaþiya wî xwendekar jê derxe. Em jê fahm dikin ku xezûrê Siltan di gundekî nêz de dijî, qala serhildaneke tê kirin ku hemû herêma Dêrsimê bigir heta Erzinganê sînor hemû jê haydar in hemû êl û eþîr. Lê gava hevjîna Siltan diçe ber bavê xwe ew jê ne haydar e. Dixwaze beko ewantiyê derxe pêþ lê ne serkeftî bûye.
Piþtî axaftina Mirad endama komê Neslixanê mafê axaftinê girt û wisa got: “ez ê çend tiþtên kin bibêjim her du hevalên ku di pêþiya min de axivin gelek tiþtên xweþ vegotin ji ber vê yekê ez ê çend tiþtên kurt bibêjim. Bi min bandora Tirkî li ser Eliyê Evdirehman hebûye mînak di rûpela 19an de gotiye borcê li stûyê min, kurê kopegan ez di nav nakokiyê de mam ev peyv Kurdî ne yan Tirkî ne. Piþtre Xatê Xanim jineke jêhatî ye jineke giranbuha ye lê wê diþîbîne mêran dibêje jineke mêraniye rast e belkî di demê de wisa dihat bikaranîn lê di roja me de gava em peyvên wisa dixwînin aciz dibin gotinên min ewqas in.”
Piþtî axaftina Neslîxanê endama komê Mamoste Remziye mafê axaftinê girt û wisa got: “Min pirtûkê heta dawiyê xwend heta hinek cihan min dubare xwendin. Ez bawer dikim nivîskar Eliyê Evdirehman gelekî serkeftî ye ji aliyê nivîsa xwe de. Gelek berhemên wî hene werger kiriye helbest nivîsandiye. Li gorî hinek gotinan dibêjin Erebê Þemo di pirtûka xwe ya Kela Dimdimê de ji wî sûd girtiye. Eliyê Evdirehman li Ermenîstanê nivîskarekî navdar e min heta ev berhema wî nexwend min ew nas nedikirin. Piþtî pirtûkê min li ser hinek lêkolîn kir di lêkolînan de ev yek derket ku Eliyê Evdirehman ji malbata xwe zêdetir neteweya xwe fikiriye û ji bo wan xebitîye. Ez werim li ser pirtûka Xatê Xanim ez dixwazim li ser bergê bisekinim pirtûka destên min ya Weþanên Lîsê ye berg vala ye tiþtek li ser tune ye ya li gorî lêkolînên min ya beriya viya bergekê xweþik li ser hebûye. Ez dixwazim bibêjim di berhemê de çîroka Xatê Xanimê cih girtiye lê gelek jinên wekî Xatê Xanimê di nav Kurdan de hebûne û derketine li hemberî mêran bi jinxasî serî rakirine Xatê Xanim jî bi aqilmendiya xwe kurê xwe ji dardakirinê xilas dike. Dijminê xwe baþ nas dike û li gorî wan tevdigere. Di berhemê de þîret jî hebûn, nivîs herîkbar bû xwendin herîkbar bû. Her çiqas peyvên ku me heta niha nebîhîstibûn hebin jî bi xwendina hevokê jê dihat fahmkirin. Di nav de gotinên pêþiyan hebûn dibêjin Eliyê Evdirehaman bi zanahî gotinên pêþiyan di berhemên xwe de bikartîne ji bo neyên jibîrkirin. Ji bo nivîskarên me berhemên wisa li piþt xwe dihêlin ew ê tim werin rojevê.”
Piþtî axaftina Remziyeyê endama komê Sevgulê mafê axaftinê girt û wisa got: “Birastî ev pirtûk niha li ber destên min tunebû min þeþ sal berê xwendibû ez ê nirxandina xwe li gorî wî bikim. Gava min xwendibû bandoreke erenî li ser min çêkiribû ev tê wateyê ku berhemên ku bandorên erenî li ser xwîner bihêlin ew berhem nayên jibîrkirin. Li gorî min pênûsa Eliyê Evdirehman xurt bû, bi her awayî serkeftin, lawazî û em çawa têk diçin an jî em ê xwe çawa têk nebin bi pisporî di vê berhemê de hatiye honandin. Li ser çar karakteran ev pirtûk hatiye nivîsîn mînak Têmûr temsiliyetiya baþiyê dike, Emîn Paþa temsilyetiya xirabiyê dike, Têmûr axa ye li gorî rêbaza axayan tevnagere hertim piþtgiriya gelê xwe dike. Heman qenciyê Xatê Xanim jî dike li ser rola jinîtiyê. Piþtî mirina Têmûr Xatê Xanim êdî gelê xwe difikire. Xatê Xanim wek dayikek nafikire wekî em dizanin gava tiþtekî tê serê zarokên dayikan tim zarokên xwe difikirin lê Xatê Xanim ev yek nake. Gava dibêjin ew ê þer derkeve gava Siltên digirin û heta gava dibêjin ew ê Siltên were dardakirin Xatê Xanim pêþengtiyê bernade û stratejîk difikire. Temsiliyeta ku Emîn Paþa dike em dibînin qîza xwe nafikire û li ser qîza xwe pêþveçûna xwe difikire. Ji bo Eliyê Evdirehman li Serhedê maye zehmetiya ziman min nekþand. Kurd hertim piþta xwe dispêrin çiyayan li wir jî bala min kiþand disa xwe dispartin çiyayan çiya hertim ji me re bûne dayik em kêfa xwe jî li çiyayan çêdikin gava Siltan xilas dibe dîsa li serê çiya þahî tê lidarxistin. Tekiliya Kurdan û Ermenan jî hebûn bawer im Eliyê Evdirehman xwestiye bibêje gava dijmin yek be hemû gel bi hev re dibin destbirak. Pirtûk 80 rûpel bûn lê têr û tije bûn. Li gorî dema xwe gelek serkeftî bû.”
Piþtî axaftina Sevgulê mafê axaftinê endama komê Xecê girt û wisa got: “Ez dibêjim naveroka pirtûkê bi detay hat gotin ez ê jî li ser çend xalan bisekinim. Min gava vê romanê xwend min çavê îro lê mêze nekir meriv çavê îro lê mêze bike meriv dikeve anakronîzmê yanî meriv wê demê û wê serdemê þaþ dinirxîne. Meriv çavê wê demê li romanê binêre dikare rastir þîrove bike. Rast e ji tradîsyonên romanên ji Sovyetê ye. Di 59an de hatiye nivîsin lê qala dema Osmaniyan dike hîn padîþah heye yanî qala beriya Komarê dike. Hemû karakterên jin wekî karakterên baþ hatine afirandin, wekî Fatê, Zeynê, Xatê Xanm hemû karakter jinên jêhatî ne. Rast e li ser mêran pesnê wan daye lê ez dibêjim wê demê ev tiþtekî pir normal bû. Niha em vî zimanî rexne dikin. Di nav Kurdan de du tiþtan derxistiye pêþ bi cengawerî xîret û aqil. Mesela Xatê Xanim aqilê temsil dike. Karakterên mêr jî jî wêrektiyê temsil dikin. Bi min nivîskar gotiye aqil zêdetir ji me re lazim e. Erê dibêje Kurd wêrek in dikarin þer bikin xwe biparêzin lê aqil bi rola Xatê Xanimê zêdetir derketiye pêþberî me. Aliyê folklorik gelekî bala min kiþand mesela navê hespan hebûn. Sewirandina kesan folklorik bûn. Temsiliyeta serdestan di romanê de bala min kiþand. Dewlet ji aliyê edaletê ve tiþtek nake. Tiþtekî din bala min kiþand dibêje cemaata Kurd nabêje miletê Kurd ez dibêjim gelo di dema nivîskar de nasîna mîletekî bi vî þiklî dikirin. Ez tiþtek meraq dikim meriv dikare ji weþanxaneyê bipirse gelo çiqas girêdayî metnên orjînal maye. Ez jî ji Serhedê me di hinek cihan de wekî ji sentaksa Serhedê derketiye di roja me de nivîsiye.”
Piþtî axaftina Xecê mafê axaftinê endama komê Eyþeyê girt û wisa got: “hevalan hema hema qala hertiþtî kirin. Ez dixwazim bibêjim ev pirtûk li ser çi sekini bû. Biratiya Kurd û Ermenan, yekitiya Kurdan, jinên jinxas. Di pêþgotinê de jî weþanxane li ser vê yekê sekiniye romaneke femînel e ev pirtûk 62 sal berê hatiye nivîsin gava em wê demê dinêrin birastî jî karaktereke jin li gorî nêrîna femînîzmê çewtiyek nîn e ji bo ku rola dayikbûnê derdixe pêþ. Rast e mesela digot wekî mêrekî li hespê siwar dibûn lê li gorî wê demê ev gotin normal bû. Mirad li ser propagandayê sekinî got propagandaya Ermenan dikir. Gelo wê demê me Ermenan kuþtibû yan na divê mirov dîrokê jî bixwîne. Nivîskar Birokî ye ez jî ji Wanê me birastî Birokî hertim Sirgun bûne. Belkî xwestiye di sirgunê de li ser welatê xwe romaneke ava bike û di wê romanê de Kurd jî ser bikevin. Pirtûkeke epîk bû birastî wekî berhemeke klasik jî di hiþê meriv de dimîne.”
Piþtî axaftina Eyþeyê Mamoste Reþad mafê axaftinê girt û wisa got: hevalan tiþtek nehiþtin em bibêjn ez dixwazim li ser zimên bisekinim. Hevalan got peyvên Tirkî peyvên Tirkî zû bala me dikþîne. Ev jî ne ji sedemên xwezayî ji sedemên sîyasî bala me dikþîne ewqas peyvên Erebî û Farisî bala me nakþînin. Li Kafkasyayê bi gelek mîlet bi hev re dijîn yanî ew kelîme ne yên nû ne yên kevin in. Ez dixwazim vê yekê bibêjim romanên niha hatine nivîsîn bi Kurdî ne lê rihê wan ne bi Kurdî ye. Li vir çiqas peyvên Tirkî hebin jî rihê metne bi Kurdî ye. Mesela xwarina Bozbaþ derbas bûbû lê ev xwarin li Dêrsimê tune ye li Îdirê heye ev jî nîþan dide nivîskar li ser maseyê nivîsiye xeyaleke çêdike lê carinan ev xeyal þaþ jî dibe. Ziman pir xweþ bû ji aliyê folklorik jî pir xweþ bû. Mirov dikare ji vê berhemê ferhengeke jî derxe li gorî berhem kurt e jî gelek gotinên pêþiyan heye. Pirtûk realist e. Mijar kurê Têmûr axa ji bo baca li ser cemaata xwe sivik bike diçe û dikeve zindanê. Diya wî dixwaze wî ji zîndanê derxe. Lê nivîskarê me ev anîye li ser Kurd û Kurdistanê lê gelek valahiyên romanê hene. Em wek behsa feodaliteye dikin. Mesela Xatê Xanim bi mêrê xwe û kurê xwe Xatê Xanim e. Mêrê wê Têmûr nebûya yan jî kurê wê Siltan nebûya nikaribû biba Xatê Xanim. Mesela Xatê Xanim li gorî vê feodaliteye nikare mêr bike. Mesela gava Olek derdikeve nabêje ez Olekê nû me dibêje ez behsa berê dikim lê ew dîn berê þaþ bûye ji rê derketiye ez dixwazim wê dînê bînim ser rê. Gava mîletperwer jî derdikevin holê dibêjin jixwe jinên me jinxas in jixwe em heq didin jinên xwe jinên Kurd jixwe li gorî mîletên din pêþdetir in em qîmet didin wan. Gava þer derdikeve em heq didin wan lê gava þer diqede em dîsa wan dixin hundir û derî li ser wan tê kilîtkirin divê vê yekê me li gorî feodaliteye binirxandana. Hûn dizanin mirov hertim ne qenc e ne jî xirab e elbet kêmasiyên romanê hene lê ev normal e roman ji romanên ewil tê hesibandin. Teswir tê de ne zêde ye ev jî bala min kiþand. Çima karakter yan jî tîpên Ermenî ji me biaqiltirin yan jî ji me baþtir in. Di gelek pirtûkan de ev yek derdikeve pêþ mesela Ermenî, Suryanî yan jî Êzîdî ji me aqiltirin bi min ev sûcdarî ye. Dibêjin binhiþê mîletan jî heye em di binhiþê xwe de xwe sûcdar hîs dikin. Bi min Eliyê Evdirehman li ser maseyê rûniþtiye û vê pirtûkê nivîsiye ewqas sûnî disekine.
Piþtî axaftina mamoste Reþad endamê komê Mamoste Ehmed mafê axaftinê girt û wisa got: “em dikarin bibêjin ev novel e yanî çîrokeke dirêj e. Nivîskar du heb novel du heb jî roman nivîsiye. Min romana wî ya Þer Li Çiya jî xwendibû nivîskar di berhemên xwe da hêlekî netewî berhemên dîrokî dinivîsîne. Eliyê Evdirehman di berhemên xwe da hêla malbatî jî derdixe pêþ wekî vê berhemê çawa Têmûr axa, Siltan û Xatê Xanim derxistiye pêþ doza netewî hêla dîrokî dinivîse jixwe hêlekî romanê ya xurt ev e. Mesela hûn zanîn Haþîm Ahmedzade bi navê netew û roman teza doktorayê hazir kiriye. Mesela li ser dîroka Dêrsimê gelek berhemên xurt hatine nivîsîn ez jî wekî mamoste Reþad difikirim li ser maseyê rûniþtiye û bêyî ku Dêrsimê bibine vê berhemê nivîsiye. Hevalan hertiþt got ez jî dixwazim bibêjim ev romaneke dîrokî ye. Eliyê Evdirehman jî romannûsekî romenên dîrokî ye. Çend kesên Kafkasyayê em dikarin bibêjin serkêþiya romanên yekem kirine romanên wan realist in. Li gorî teoriya edebiyat û romanê serkeftî nîn in. Di dawiyê da dixwazim ev bibêjim romana kurdî ji Kafkasyayê derket niha hemû perçeyên Kurdistanê belav bûye.”
Piþtî Mamoste Ehmed endama komê Seyhanê mafê axaftinê girt û wisa got: Wekî hûn dizanin em bi gelemperî nivîskaran vedixwînin þêwirên xwe lê di vê þêwirê de ev pêkan nebûn ji bo wî jî em nikaribûn bersivên pirsen xwe bibinin. Pirtûk 62 salî ye û hema hema bi romana yekemîn re kayiþê dikþîne. Elbet em ê vê romanê li gorî serdema ku hatiye nivîsîn binirxînin em nikarin bi pirtûkên niha ku li gorî teoriya edebiyatê tên nivîsîn binirxînin. Ez dibêjim xeyala Eliyê Evdirehman jî tifaqa Kurdan bûye ku berhemeke wisa nivîsiye û tifaq û yekitiya Kurdan derxistiye pêþ. Roman hem ji ekola Sovyetê bû hem jî gelek emir mezin bûn em dikarin berhemên wê demê û vê demê bidin ber hev û binêrin çiqas nivîskariya me guheriye di nava 62 salan de ferqên çawa ketine nav romanên Kurd û hwd… Min jî berhemê bi kêfxweþî xwend. Hemû heval peyîvîn û nêrînên xwe bi me re parve kirin ez naxwazim bikevim dubareyê ji bo wî jî ez kin dibirim û dibêjim hevalên ku pirtûkê xwendin û tevlî þêwirê bûn keda wan sax be. Bi van gotinan þêwir bi dawî bû. (07.01.2022)
Deþîfrasyona ji deng: Seyhan Þaþmaz