Ba Har GUNER

- Ma em ji metroyê peya bûn?

- Ez qet ji vir tevneliviya me.

- Vir ku ye?

- Ez nizanim.

- Tu nizanibe ez jî nizanim.’

Wexta ku mirov vê çîroka bêexlaq dixwîne, bi rastî, wekî ku mirov dikeve metroyeke rêya wê, dîroka wê û pêşeroja wê ne diyar. Bi heman şiklî zeman, mekan û leheng jî ne diyar e. Mîna ku zemînek bi şiklekî teknolojiyê hatibe avakirin û di her saniyekê de bê guhertin. Mîna bûkalemûnekî bi serê xwe, hema ji acizî tim şiklê xwe diguherîne. Bi rastî mîna mirova ye jî. Çimkî her saniye di mêjiyê mirov de bi hezaran çîrok, fikir û bûyer derbas dibin. Kêlîkek xwe li kêlîkeke berê û ya li dû xwe, xwe difesilîne. Kovan, edebiyateke ecêb dike bi rastî. Wexta ku min ev çîroka bi navê Bêexlaq [H. Kovan Baqî, Bêexlaq] xwend, min xwest ez dîsa lê vegerim û dîsa bixwînim. Lewre her xwendinek tameke cuda derdixist holê. Ev ne ji ber teknîkê ye, ev bi giştî bi şêwaza Kovan ve girêdayî ye. Ez nabêjim ku, vay Kovan bi şêwaza Joyce, yan jî bi edebiyatake bênavend ya bin erdê dinivîse. Na, kêfa min li ser şitexaliyên bi pênasî nayên. Joyce û şêwaza wî, bila li wê derê be, ji ber ku tu sînor û pênasên edebiyatê nebûna jî wê Kovan bi vê şêwazê binivîsiya û wê dîsa serê wêjeya Kurdî di warekî dijwar de rakira jor û wê bihişta li stêrkên azad binêre.

Exlaq, her tişt e û di heman demê de hîçek e. Hîçek e bêserî û bêbinî. Nexwe, li gora vê çîrokê exlak yan jî beexlaqî çi ye? Bersiva vê pirsê di hundirê çîrokê de yan jî di serê nivîskêr de tuneye. Nivîskar bersiva wê bi temamî ji xwendavên re hiştiye. Ji ber ku di vê sedsala ku em tê de ne, ne tenê exlaq, hemî tiştên din jî li gorî dem, mekan, bûyer û kesayetan diguhere. Ango mirov nikare pênaseyekê ji exlaqê re binivîse, lewra li gor jinê exlaq tiştek e, li gor mêr tiştekî din e; li gor derhênerekî/ê tiştek e, li gor karkerekî/ê tiştekî din e; li gor nivîskarê vê çîrokê tiştek e, li gor xwendevên tiştekî din e. Divê mirov li gor xwe û li gor nêrîna xwe bersiva vê yekê bide. Em dikarin li gor felsefeya Kantî ya exlaqê lê binêrin û li gor wê tiştekî bêjin, yan jî li gor Thomas Hobbesî, yan jî li gor David Hûmeê lê binerin ku dibêje, “Tiştê herî bi feyde û hezê  dide mirov exlaqî ye û yên din jî beexlaqî ne.” Yan jî li gor olên semawî, olên din, li gor Nietzscheî, li gor Xwedê; lê belê kîjan Xwedê? Ê min, ê te, ê nivîskêr, ê qehreman, ê civaka tu tê de yî. Li gor çi, bi çi awayî, bi çi nêrînê, “tiştek’’ bi exlaq e yan jî bêexlaq e. Dibe ku mirov xetereyekê bike û bibêje ji ber ku navê çîrokê bêexlaq e; lehengên wê çi bikin, çi bifikirin, di çi serpehatiyê de bijîn ew bêexlaqî ye. Na, nabe. Ji ber ku nivîskar, dibe ku ew weke îroniyekê bi kar anîbe. Lewra gelek tişt di hundirê çîrokê de dikevin nav hev û hev dişon û kes nikare bibêje şopa exlaqiyê û ya neêxlaqîyê li ku dest pê dike û li ku diqede. Bi awayekî di nava hev de dihilin û rengekî nû derdixin holê. Exlaq di ve çîrokê de ev e: Tiştekî ne diyar, tiştekî ne ronî û tiştekî ne tarî.

- Hin bejeyên di çîrokê de tên dubarekirin: malzarok, metro, X, Hewa Bêar, lêv, dev, diran tilîk, guh, ez, tu, qirik, avik, çav, kêf, derketin/xistin, lang lower,, verrişandin, esrar, cixare, şifêre Langê, rêwiyên metroyê, ekstasy, welidandin,  şerab, hîlton, rehîm

- “Heger ku herdû jî hevdû bihêrin, bêedaletî namîne.”

 Hezkirin gunehkarî ye, yan jî hezkirina bi hêlekê gunehkarî ye. Ji ber ku edaletê ji holê radike. Hezkirin xwedîtî ye û hemî şerên cîhanê jixwe ji ber xwedîtiyê derketin; le belê hez, nihandin, firkandin, alastin, wexwarin û vereşandin edaletê bi cih dike. Belkî ji ber vê yekê nivîskar dibêje: “ ‘wê’ qesas e û ‘wî’ qurban e. Çimkî “Wê” hildibijêre û “wî” tê hilbijartin. Piştî vê hilbijartinê herdû jî, ew hezên ku di dilê wan de ye, dikin jiyan û dijin. Wexta ku mirov li vê hevokê dinêre di derbarê exlaq û neexlaqiyê de tiştinan fêhm dike. Tiştên bi zorê diqewime, neexlaqî ye û her tiştên xwezayî jî, exlaqî ye. Û piştî wê nivîskar dibêje: “ne ‘heq’ dimîne di nava min û te de û ne ‘neheqî’, heta careke din em ji ber hev.”

Zeman tevlihev e, di çîrokê de. Yanî di hevokê de dem pir tê guherandin. Him tê dema niha hem dihere dema borî û hem jî li ser dema bê disekine. Jixwe ev tevlîhevbûn, ev kaos pergaleke ne ji rêze derdixe holê û ev jî dibe terza çîrokê.

Joyce, dibêje ku bûyer di mêjiye mirov de ne bi rêzekê diqewimin; yan jî weke ku ev çîrokên em zanin bi isûl û bi fêhmkirin. Di mêjiye mirov de her tiş tevlihev e û divê di nivîsê de jî wisa be û nivîskar bi wê re xayîn nekeve. Di vê çîrokê de jî dem, bûyer, mekan di nava hev de cî û şikl diguherînin.

- “Do, bike îro, şilbûna aniha bike zuhabûna sibê, sistbûna vê kêlîkê bike hişkbûna kêlîka çûyî. Her tiştek û wexta xwe.”

Wexta ku Xwedê hebe jiyan bi du şiklî diqewime: Tiştê ku tu dikî ya gunehkarî ye yan jî xêr e. Yanî jiyan ji gunehkariyê û negunehkarîyê pêk tê, yan jî ji exlaqî û neexlaqîyê... Jiyan ne du reng e, ku mirov bibêje reş û spî. Bihûşt û dojeh tenê tune ye. Zer, sor, şîn, kesk jî hene. Rengên jiyanê ên cûrbecûr hene. Jiyan bi gelek awayî û şiklî diqewime û diherike. Ji ber vê yekê belkî ev hevok di çîrokê de cih digire: “Li vî zemanê ku Xwedê lê tune ye, ne em namûsê dihebînin û ne bênamûsiyê.”

 Lehengên çîrokê jî ne diyar in. Ya di her hevokê de yan jî di her şiûrê de tên guherandin, yan jî dikevin nava hev û dibin yek.

- “Aaaar, xwe li bê radipêçe; dibe ‘HewaBêar’ X, di nava me de dimehe, dibe ‘em’, em dibe ‘ez’ û çîrok hîna nû dest pê dike.”

Di nêrîna ewil de lehengên çîrokê yên sereke Hewa, Bêar û X in û jixwe ew jî nêr û mê û lez û bîseksuel in. Yanî birastî jî xwe di nava xwe de wenda dikin; hem bi şiûr, hem jî bi tevgerên xwe. Wexta ku mirov xwe wenda neke, wê çawa xwe bibîne gelo? Carinan Hewa û Bêar dibin yek, bi ser hev de dihilin, dibin HewaBêar, dimîne du leheng û carinan jî giş di hundirê hev de wenda dibin; wê çaxê nivîskar û xwendevan dibin lehengên çîrokê. Lê belê bi ya min di vê çîrokê de lehengê herî mezin mekan e.  Gelek mekan hene, lê belê mekana herî mezin û girîng malzarok e. Di nêrîna malzarokê de dê û di nêrîna dê de jî pîrek, mîna Xwedayekî hatiye bikaranîn, an jî lê hatiye nêrîn.  Jixwe, malzarok jî mîna metaforekê hatiye bikaranîn. Metro, dawiya Lang Lowerê, devê Bêar, devên din, rehîm, quz hwd. Ev giş mekan in û di heman demê de jî malzarok in. Ew cihê qedîm, pîroz e ku serpehatiya destpêkirina sirûştê û afirîner e.

Leheng bi tevger in. Yeknesakiyê di mêjiyê xwe de bi alîkariya şarabê, ekstasyê, esrarê û seksê dişikînin û jiyana xwe kêlîk bi kêlîk, saet bi saet bi mane dikin. Jiyan diherike û yê kelîkek berê ne ez im ew ‘ez’ ê bihurî me. ‘Ez’ ê aniha jî ne ‘ez’ ê ‘bê’ me. Her tişt diherike, diqewime û tê guherandin. 

- “Tiştekî du caran, di du rojan de, di du saetan de, di du kêlîkan de hîna jî weke xwe be, mehdê wî dixelîne.”

Weke çawa me got leheng di nava xwe de dihelin dibin yek, weke vê yekê jî dîsa dibin weke xwe û tên guherandin, pir dibin, dibin perçe perçe û her parçeyek dibe lehengek din. Tilîk, dest, çav, dev, rehîm, lêv, şeq çawa ku perçeyên temamê tevahiyekê ne, ew bi tena serê xwe dibin leheng, dibin mekan û serboriyên xwe, serpehatiyên xwe û daxwaziyên xwe, şiûrên xwe tînin ziman û mezin dibin. 

Binêrin, bê Hewa dibê çi: “Tu Bêarê min e. Hinekî jî ê X’ yê. Ez ê te bikim du felqeyên şeqekê. Tu nabe wek min, tu yê bibî ê min. Ez ê Bêar bikim ‘Bê’ û ‘Ar’.”

Hevokên çîrokê yan jî bêjeyên hevokan bi xebateke ecêb hatine ber hev. Nivîskar ji ber vê yekê  jî ma be di wêjeya kurdî de ciyekî zêrîn digire. Ji ber ku her hevokeke çîrokê bi awayekî mantiq û mêjiyekî mezin hatiye hûnandin.  Tiştê ku ewil xwe rê dide mîna bêmantiqiyekê û nakokiyekê tê xuya, lê belê ev nakokî armoniyeke bêhempa derdixe holê û ji xwendevan re hevokên ku bi saetan, bi rojan ku li ser bifikire diafirîne û afirandiye. Ji bo ku hûn jî ji vê şerbeta hezê vexwin ez ê çend hevokan li jêr rêz bikim:

- “We nedît ku, xistin, ‘wê’ dibirêje û nexistin, ‘wî’ tevî birajtinê dibirêje. Birîn diaxibe. Avik, dike ji birînê biherike.”

- “Dagirtinê valahî dagirt û valahiyê dagirtin vala kir.”

- “Ez şeveke sapê me; ne ‘mê’ beyî min dibe û ne ‘nêr’.”

- “Her çûyînekê tiştek li dewsa xwe hişt û her tiştekî bang li hatinekê kir.”

- “Tunebûna xwe nake qurbana hebûnekê.”

- “Ez xirrek im û seba xirrandinê direhelim. Bi negotinên xwe dixirrim, bi negotinên min dibêjin qey em dixirrin.”

- “Azadixwaz nîn be, koletî nawelide.”

Birastî ji ber ku ez hevokan giş nenivisînim ez xwe bi zor digrim. Weke ku hûn dibînin her hevokeke wî bi serê xwe çîrokek e û wexta ku tên cem hev armoniyeke bê qisûr derdixin holê.

Nivîskar, weke ku em ji hevokên wî fehm dikin, xwînerên aktîv, baldar û jêhatî dixwaze. Çawa ku nivîskar xebitiye yan jî dixebite divê xwîner jî weke wî bixebite, xwe biêşîne, bifikire û çîrokê, nivîsê ji nû ve di mêjiye xwe de, di şiûra xwe de her cara ku bixwîne dîsa bi awayekî nû biafirîne û bijî.

Di hin hevokan de ew baweriyên civakê binpê dike, kenê xwe pê dike û ya herî rast jî mîna rojekê tarî rê wan dide. Ji dêvla çalakiyeke pasîf çalakiyeke aktîv a ji hezê hildibijêre. Jixwe alastin seks e, seks welidandin e, xwe avakirin e û xwe afirandin e.

- “ Ez ne Xwedayê hezkirinê, tajiyê alastinê me.”

Me got di hin hevokan de baweriyên civakê ser û bin dike û li dijî wan disekine. Xwedê, ol, exlaq, bawerî û nêrînên civakê yên xuyayî bê qîmet dike. Şexs, nêrîna şexs û tevgera şexs dixe pêşiya tevgera civakê. Civak li paşê dimîne, zeîf dibe. Di vê rewşê de jî bê guman rexneyên xwe yên li civakê dike tîne ziman. Ew tiştên ku mirov li dijî xwezaya xwe di hundirê xwe de hevs dike û di nava civakê de ji ber zexta civakê dixe hevsê, derdixe holê û şilfîtazî li meydanê mîna oryantalîstekê şûx dide reqsê û adetên civakê, tabûyên wê binax dike.

- “Xwedê nabê; min ‘Adem’ kir cûmaqek heriya ensest û qûl nabên, me herkê cûmek ji heriya ensestiya te dizîye.”

- “Metro, tije çavên serbest û gewdeyên hêsîr in. Bise, ez Bêar jixwe derxim, ez ê we bikim peyvên birçî; ez ê çavên we binixumînim û gewdeyên we, ji bindestiya kincan xilas bikim; ‘nerûmelezbîseksuel’ ên bêdîn, bêîman, bêîdeolojî, bêdizî, bêkuştin, binamûs, biexlaq, biûcdan, hûnê vê metroyê bikin dikek û şoreşa şiûra nezerdeşt û tazîbûna betanê serbest çêbikin.” 

- “Nabe; biraqe musteheqên temaşekirinê, bivên qey aniha wek em tunebin, me nabînin û wek hebin em wan dibînin.” 

- “Em xwediyê ‘kirinê’ ne, ew ên ‘temaşekirin’ê.”

- “ ‘Kirin’ para me, ‘temaşekirin’ jî para we. Herkes gihîşt heqê xwe. Em bûn ji ber hev.”

- “Biraqe temaşevan bivên; oxxx, vî em kirine hêsîrê temaşekirinê, nizane ku hinekî ji bo me jî ol’ên arkaîk tevde, avêtine gilika tarîxa ku’ meytên olan, malzarokên qahpikan, qîlen kûçikan, nahlên hespan,’ giştik dikevinê û nizane têrbûn çi ye.”

Ruhê mirov, bedena mirov mihûz e, birçîye û agir e, divê neyê derdestkirin bi nêrîna civakê, divê bê azadkirin ku xwe bibîne û armanca xwe ya welidandinê bîne cî û rabe hilkişe asta Frederic’ê mirovê raser.

Eşq derew e. Çawa ku ew pênaseya ku dibêje ‘ eşq fahîşeyek e’ nivîskar jî dibêje “eşq îlîzyonek e; du heb dikevê û hîçek jê derdikeve.” Yanî eşq perdeyek e, qalikek e û bi rastî kirasek e. Kirasê ku mirov li xwe dike û şert û mercên civakê, baweriyên wê bi vî kirasî qul dike û digihîje armanca xwe yî esîl.

- “ Neh kêlîk berê min tu nas kir û kêlîkeke din ez ê te jibîr bikim.”

Ev hevok welidandina çîrokê ye, na welidandina mirov e. Na, na! Binpêkirina civak, ol, exlaq û jiyanê ye. Ev hevok serîrakirin e; serîrakirineke bê şûr, bê mertal û bê çek; serî rakirinek e bi tîp, bêje û hevokan; serîrakirina wêjeya zimanê kurdî ye.  Dest xweş, oxxxxweşşş…
gunerm201@gmail.com

* Bêexlaq / H. Kovan Baqî / Weşanên Na / Çîrok / 105 rûpel / 2012