Rêdûr DÎJLE

J.J. Campbel, di "Mîtolojiya Dêrîn" de, bal dikiÅŸîne ser bivênevêbûna mîtolojiyê û dibêje, "Tu civata mirovan tune ye ku di rê û resmên xwe de li dor motîfên mîtolojîk neçûbe, tu civat tune ye ku bi kahîn, hozan, teolog û feylezofên xwe motîfên mîtolojîk ÅŸirove nekiribe; di stran û kilamên xwe de ew nepesinandibin û di xewn û xeyalên xwe de yên ku jiyanê zexim dikin, neceribandibin."

Modernîteya kapîtalîst, ji roja ku xwe noqî tar û terîÅŸkên candaran kiriye û ew mendehoÅŸ kirine, mudaxeleyî gelek waran kiriye. Pê re pê re, hundirê gelek tiÅŸtan qewartiye û berteng kiriye. Yek ji van jî vegera li kokên xwe, xewn û xiyalên jiyanê zexim dikin, rêbaza ravekirina heqîqetê, mîtolojî ye. Modernîteyê hîs û pêjna wê jî tecrîd kiriye û ew kiriye qurbana rêbaza zanistî. 

Bi destê pozîtîvîzmê, wê ew di qadeke berteng, qadeke "metafîzîk" de asê kiriye û îtibara wê binpê kiriye. Hêla wê ya ku xwe dispêre jiyanê, hêla wê ya hawirdorparêz, azadîxwaz, nedetermînîst û hêla wê ya ji bo biberketina heqîqetê pûç kiriye. Biberketina "heqîqetê" bi pirranî spartiye rê û dirba zanistî. Ev bêîtibarkirina ku bi destê rêbaza zanistî hatiye kirin, kiriye ku esehiya rasteqînî û heqîqeta dîrokî ya li paÅŸperdeya mîtolojiyê dejenere û manîpule bibe. Bi vî hawayî pêÅŸî li ber biberketina çand, bawerî û kevneÅŸopiyê girtiye. Ev bêîtibarkirin di heman demê de, bîr û hafizeya mirovan jî mehkûmî feraseteke analîtîk û matematîkî kiriye. Li gor felsefeya exlaqî-polîtîk, ev feraset, li "dijî jiyanê ye",  pêjn û hîsên candaran ku hemû tiÅŸtên derbarê jiyanê de di xwe de dihewînin, paÅŸguh kiriye.

Lê belê, Ramazan Çeper, li gor derfetên xwe hewl daye ku li dij vê bêîtibarkirinê rol û rista mîtolojiyê ya esil û xweser cardin lê bar bike, guhartin, tehrîfat û berevajîkirina di mîtolojiya kurdî de tespît bike.  

Çeper, di Ferhenga Mîtolojiya Kurdî de, bîr, bawerî û çanda proto kurdan merhale bi merhale heya roja îroyîn destnîÅŸan kiriye, bandora wê ya di ÅŸikilgirtina hebûna civakiyî ya kurd de eÅŸkere kiriye. Wî ev yek di çarçoveya ÅŸaxên mîtolojiyê; teogonî, kozmogonî, antropogonî û eskatolojiyê de li gor sê metodên sereke kiriye. Metoda ewil, navên mîtolojîk an jî di çarçoveyeke çanda aktuel de esasgirtina qewimînan; metoda diduyan dîrok û metoda sisêyan jî di çarçoveyeke analojîk de esasgirtina qewimînên mitolojîk de. 

Helbet gava ev tiÅŸt kirine, pêwendiya çand û mîtolojiya proto kurdan a bi çand û baweriyên gelên din re jî baÅŸ îÅŸaret kiriye. Yanî Çeper, ferhenga xwe di “homojenbûnê” de nefetisandiye. Ji xeynî vê, mîtolojiya kurdî di sînorekî bîr-baweriyê de asê nekiriye, pêwendiya wê ya bi tib, zanist û astrolojiyê re jî eÅŸkere kiriye. Ji bo vê dermanê bi navê Zelanî ku niha di tiba modern de tê bikaranîn, wekî nimûne nîÅŸan daye û gotiye, ev derman, navê xwe ji navê qiralê kurd Mîtrîdates û xwedawend Mîtra girtiye. Li gel vê, ji bo navê komstêra Siryus û Virgo jî gotiye ku navê xwedawendên Mazdaîzm û Hurriyan e. Ji bo navlêkirina vana û gelek tiÅŸtên din jî baweriyên proto kurd referans nîÅŸan dane. 

Di Ferhenga Mîtolojiya Kurdî de tê dîtin ku gelek mîtên dema Medan hatine tehrîfkirin û daxilî nav mîtolojiya farisî hatine kirin. Çeper, diyar kiriye ku Avesta jî nesîbê xwe ji vê pêvajoyê girtiye û navê “Zend Avesta” lê hatiye kirin. Halbûkî têgiha “Zend Avesta” ji têgiha “Zenda” ya di Avestayê de hatiye darijtin û wateya wê “a ku ÅŸaÅŸ ÅŸîrove dike” yanî “Avestaya ÅŸaÅŸ” bixwe ye. Çeper, destnîÅŸan dike ku di sererastkirinên sedsala 8’an de di beÅŸên bi navê “Zend” de tehrîfat û xerakirineke mezin hatiye kirin û gelek mijarên aîdê Medan, adapteyî çand û edetên farisî hatine kirin.

Her wiha Çeper, ji bo barê xwendevan sivik bike beÅŸeke “çavkaniyê” jî li ferhenga xwe bi keys kiriye. Kîjan navên mitolojîk ji kîjan çavkaniyê hatibin referekirin, bi çavkanî diyar kiriye. Bi vê xwestiye ku pêÅŸî li ber ÅŸiroveyên spekulatîf bigire. Her wiha di nivîsandina ferhengê de awayekî akademîk esas girtiye û agahiyên hatine derpêÅŸkirin jî spartine çavkanî û referansên berbiçav. 

*Ramazan Çeper, di sala 1998’an de hatiye girtin û di sala 2004’an de hatiye berdan. Di sala 2006’an de cardin hatiye girtin û niha di Girtîgeha Edîrne ya Tîpa F’yê de ye.

*Kurt Mitolojisi Sozlugu, Ramazan Çeper, WeÅŸanên Aryen, 2020; 2017'an tevî Kamuran Yîtîk jî wî Ferhenga Mîtolojiya Kurdî nivîsand û Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê jî ew weÅŸand. 

17.01.2021, Yenî Ozgur Polîtîka