BERHEM LETÎF

Ji sala 2011’an ve li Rojavayê Kurdistanê şoreş berdewam dike. Di nava şer de di sala 2015’an de Rêveberiya Xweser a Demokratîk hate damezrandin. Li sala 2017’an de jî îdareya Xweser sinirên xwe berfireh kir û tevayî Bakur Rojhilatê Suriyeyê girt nava xwe.

Tevî aloziyan Rêveberiya Xweser karî çavkaniyên aborî ji xwere peyda bike û pişt bi aboriya navxwe girêbide. Dahata xwe zêde kir û bazara xwemalî danî. Karî di dema qrîzan de pişta gel bigre û pilanên stratejîk û demdirêj ji bo derbazkirina qrîzan dayne.

Li baramber de 29 sale Başûrê Kurdistan xwedî îdareyek federaliye û di gelek aliyan de ger em bi Rojavayê Kurdistanê re miqayese bikin gelek derfetên zêdetir ji bo Başûr peyda bûne. Lê belê nekariye bingehê aboriya xwe qayîm bike ku bikare di dema qrîzan de li ser lingê xwe raweste.

Bi ketina nirxê neftê û neşandina muçe ji aliyê Bexdayê ve, Herêma Kurdistan niha di nava qrîzek aborî de jiyan dike. Bi heman şêwe li Rojavayê Kurdistanê jî bi ketina nirxê Lîreyê Surî li beramber dolarê Amerîkî û ketina nirxê neftê, heman pirsgirêka aborî li wir jî peyda bûye. Heta amadekirina vê raportê jî 1 dolarê Amerîkî bi 2 hezar û 400 lîreyê Surî bû. Her wiha 1 dolarê Amerîkî nêzî 1200 dînarê Iraqê dihat firotin.

Ji bo derbazkirina qrîzan ev her dû îdare çidikin?

Her du beşên Kurdistanê yanî Başûr û Rojavayê Kurdistanê di aliyê hejmara şêniyan de nêzî hevin. Tê gotin hejmara şêniyên ku dibin desthilata Hikûmeta Herêma Kurdistanê de hene ji 5 ta 6 milyon kesin. Her wih li Rojavayê Kurdistan û hinek deverên Bakur Rojhilatê Suriyeyê jî tê gotin 5 ta 6 milyon mirov lê jiyan dikin.

Çavkaniyên aborî yên Rojava û Başûrê Kurdistanê

Rojava

Neft, lawirvanî û çandinî sê çavkaniyên sereke yên dahatê ne li Rojavayê Kurdistanê. Neft di rêza yekem de ye ku ji sedî 94’ê dahata wê ji neftê tê. Ji sedî 3 ta 5 ji dahata gumirgê tê û ya din jî ji bac û xizmetguzariyên din tê bidestxistin.

Ev ji bilî avakirina kargehên mezin û biçûk yên pîşesazî û çandiniyê ne ku bi awayek komîn têde kar tê kirin.

Başûr (Herêma Kurdistan)

Çavkaniya dahatê ya sereke li Herêma Kurdistanê nefte ku rêjeya wê ji sedî 95’e. Piştî wê jî dahata wê li ser deriyên sinorî, balefirxane û bacê ye. Niha ji ber girtina balafirxaneyan û kêmbûna bazirganiya li ser deriyên sinorî, dahata navxwe a mehane ji 200 milyon dolar daketiye 60 milyon dolarî.

Budceya mehane ya Rojava û Başûrê Kurdistanê

Li gorî zanyariyên ji Desteya Aborî ya Bakur-Rojhilatê Suriyeyê bidest ketine, di rewşên herî baş de jî budceya mehane ya Bakur-Rojhilatê Suriyeyê digihe 60 milyon dolar.

Li beramber de budceya mehane ya Herêma Kurdistanê niha nêzî 511 milyon dolar ji bilî 400 milyar dînarê ku Bexdaa ji bo muçexwerên Herêmê dişîne.

Li gorî vê;

Perêyê Bexda dişîne: 400 milyar dînar

Dahata neftê: Li gorî gotina serokwezîr 30 milyon dolar

Dahata navxwe: 60 milyon dolar

Alîkariya Aborî ya Hêzên Hevpeyman a ji bo Pêşmergeyan: 21 milyar dînar

Hejmara karmend û muçexweran li Rojava û Başûrê Kurdistanê

Li gorî zanyariyên ji Desteya Aborî ya Rêveberiya Xweser a Bakur-Rojhilatê Suriyeyê hatîn wergirtin, Di nava saziyên Rêveberiya Xweser de 230 hezar karmend hene. Mehane 23 milyon dolar ji bo dayîna muçeyê karmendan tê veqetandin.

Ev ji bilî xerciya li Hêza Suriyeya Demokratîk, YPG, YPJ û hêzên din ên leşkerî tê mezaxtine, ku tê gotin hejmara wan digihe 100 hezar leşker. Hinek ji budceya leşkerî jî ji aliyê hêzên hevpeyman ve tê dayîn.

Her çendî ku hejmara şêniyên Başûr û Rojava nêzî hevin, lê li gorî datayên Wezareta Darayî ya Herêma Kurdistanê, 1 milyon û 200 hezar muçexwer li Herêma Kurdistanê hene. Ji bo dayîna muçeyê mehane jî pêwîstî bi 894 milyar dînar heye, ku dike 750 milyon dolar.

Rêjeya muçe li Rojava û Başûrê Kurdistanê

Li gorî guhertinên herî dawî ku ji aliyê îdareya Rêveberiya Xweser ve muçeyê karmendan ji sedî 150 zêdekir,  niha muçeyê herî kêm li Rojavayê Kurdistanê 200 hezar Lîreyê Surî ye ku dike 83 dolar. Muçeyê herî zêdejî digihe 480 hezar lîreyê Surî ku ew jî dike 200 dolar.

Muçeyê karmendek asayî yê Rêveberiya Xweser çar qatê muçeyê rêveberek giştî yê hikûmeta Suriyeyê ye, ku hikûmeta Suriyeyê 25 dolar wek muçe dide.

Li Herêma Kurdistanê muçeyê herî kêm ya kesên astengdarin ku mehane tenê 150 hezar dînar werdigrin. Muçeyê herî zêde jî yê serokê herêmê ye, mehane 32 milyon dînare ku dike 18 hezar û 400 dolar.

Li Rojavayê Kurdistanê muçeyê rayedaran

Di îdareya Rêveberiya Xweser de muçeyê mehane yê Hevserokên Encûmena Xweseriya Demokratîk ku dike serokê hikûmetê, 480 hezar Lîreyê Surî ye û dibe 200 dolar.  Lê muçeyê her meh yê serokê  hikûmeta Herêma Kurdistanê 20 milyon dînare, dike 16 hezar dolar ji bilî xerciyên din.

Pilanên Rojava û Başûrê  Kurdistanê ji bo demên qrîzê

Li Rojavayê Kurdistanê dema ku nirxê lîreyê Surî li beramberî dolar ket, çend tedbîrek hatin girtin ji bo derbazkirina qrîzê, yek ji van tedbîrên herî giring zêdekirina muçeyê karmendan bû ku ew jî ji sedî 150 hate zêdekirin.

Ji bilî wê alîkarî bi semunxaneyan re tê kirin û ard ji bo wan tê peydakirin, ji bo nirxê nan zêde nebe. Her wiha rêxistinkirina elweyan û piştgiriya berhemên sereke yên jiyana rojane tê kirin, daku fersend neyê dayîn hinek kes tişta giran bifiroşin.

Li gel vê de jî genim bi nirxek girantir ji hikûmeta Suriyeyê ji cotyaran tê kirîn. Rêveberiya Xweser her kîloyek genim bi 17 senta dikire, lê Hikûmeta Suriyeyê bi 14 sentan dikire.

Di dema qedexeya hatuçonê ya ku ji ber virûsa koronayê hatiye ragihandin, Rêveberiya Xweser biryar da bac û kirêya xizmetguzariyan ji bo 4 mehan efû bike. Ji bilê wê jî xurak û pêdawîstiyên sereke yên jiyana rojane pêşkêşî malbatên ku debara wan a jiyanê li ser karê rojaneye dike.

Her wiha 5 milyon dolar ji bo sektora tendirustî veqetand, daku derman û pêdawîstiyên tendirustî yên taybet bi virûsa koronayê bikire. Rêveberiya Xweser ji bo vê mehê jî 1 milyon dolar veqetandiye daku derman ji bo nexweşxaneyan bikire.

Yek ji pilanên din ên stratejîk, pêşxistina sektora çandinî û piştgiriya bi cotyaran re ye. Niha ji sedî 60’ê genim û pembûya tevayî Suriyeyê di nava sinorê îdareya Bakur-Rojhilatê Suriyeyê de tê hilberandin.

Yek ji pilanên din ên Rêveberiya Xweser, avakirina kargehên mezin û biçûk ji bo zêdekirina derfetên kar û pêşxistian karê komîne.

Lê li Herêma Kurdistanê 6 meh in tenê muçeyek yê karmendan hatiye dayîn. Di çend rojên derbazbûyî de Hikûmeta Herêmê biryar da ji sedî 21’ê muçeyê karmendan kêmbike. Di ser de jî ti pilanek ji bo dabînkirina muçeyê muçexweran nine. Du meh in bi gotina Wezareta Darayî, 230 milyon dolar ji bo dayîna muçe hatiye deynkirin.

Ji bilê vê jî ti alîkariyek bi cotyaran re nayê kirin, di vê werza çandiniyê de ku berhemek zêde yê xwemalî tê berhemanîn, lê ji ber anîna berhemên ji derve cotyar nikarin heqê ked û xuhdana xwe ji berhemên xwe qezenc bikin.

Bêkarî bi rêjeyek berbiçav zêde bûye, di nava bazarê de nirxê  kelûpelan giran bûye. Li gorî amarên Desteya Amaran a Herêma Kurdistanê, ji ber qedexeya hatuçonê ji sedî 41.8’ê welatiyan bêkar mane û ji sedî 73.4’ê welatiyan bi pirsgirêka aborî re rûbirû mane.

Berovajiyê Rojavayê Kurdistanê, li şûna ku alîkariya sektora pîşesazî were kirin, daku bikare li ser lingê xwe bimîne, ti alîkariyek nayê kirin. Li gorî amarên Sendîkaya Karkerên Herêma Kurdistanê, di dema qedexeya hatuçonê de li Herêma Kurdistanê 25 hezar kargehên mezin û biçuk hatine girtin.

Dibe ku piştî xwendina vê raportê ev pirsyar were kirin, gelo çi bûye sedem ku Rojavayê Kurdistanê ev 9 sal in di nava şer de ye, kariye li beramberî qrîzan li ser lingê xwe bimîne. Li aliyê din jî Başûrê Kurdistan piştî 29 salan ewqas lewaz bibe ku nikaribe muçeyê mehane yê karmendên xwe bide.

Têkildarî sedema vê yekê jî Hevserokê Desteya Aborî ya Rêveberiya Xweser a Bakur-Rojhilatê Suriyeyê Ehmed Yusuf ji Rojnews’ê re axivî û got: “Rêveberiya Xweser di aliyê aborî de li gel civakê şefafe. Welatî piştrastbûne ku rêveberiya wan bi awayek rast ji bo wan dixebite.”

**
Ev nivîs ji ROJNEWS'ê hatiye girtin. Ji bo muqayesekirina her du aliyan agahiyên nû dide. Me tu dest nedaye naveroka nivîsê.