DiyarName.Com

Dr. Omer Uluçay

Edebiyat, neynik û berdevka civatê, parek zanistî û hunerî ye. Kes û civat; fikr û ramanên xwe, hest û hinavên xwe, bîr û baweriyên xwe, dua û dirûzên xwe, şîn û şahiyên xwe bi tehrekî herikbar, bedew, bi wate, zelal tîne ser ziman. Ked û evîna dilê xwe dide der. Bi van gotin û nivîsan şîretan dike, dielimîne, şîn û şahiyan hildide. Ew edebiyat e, wêje ye, helbest e, şano ye. Currên wêjeyê zêde ne. Di eslê xwe da pexşên zanistî jî parek ji wan wêje ne.

Di nav nivîskaran da ê herî resen şair e, ew afirînerê peyvan e, dikare qut-dirêj bike, biguherîne, lê zêde bike. Lawayên olî helbestî ne. Cudahiyek, bilindiyek, herikbariyek tekstên olî hene. Kitêba Hz Dawid Neşîda Neşîdan, Gotên Avestayê, reng û dengên ayetên Qur'anê mînakên herî sereke ne.

Şair, bi tehrekî taybet diaxivin, di zargotina wan da şiîrek rojane ya veşartî heye. Herkesek ŵê awazê nabihîze. Guhdar pêwîst e ku zane be. Dema ku şair, pexşekî dinivîse jî di nav hevokan da helbest heye, gotinên wan bi hev ra dîlan digrin, baş tên famkirin. Nûserên ku li dengbêjan guhdarî kiribin, ewna jî herikbar û gelerî diaxivin, dinivîsin.

Mehmet Uzun(Ronî Mîna Evînê-Tarî Mîna Mirinê) bona van gotinan mînak e. Medenî Ferho(Marê di Tûr da), Diyar Bohtî (Soryaz I-II), Aram Gernas (Toka Lanetê), Perwîz Cîhanî (Bilîcan), Eyüp Kiran (Pilingê Serhedê), Hicri İzgören, Yilmaz Odabaşi, Yaşar Kemal, Receb Dildar û kesên din jî bi vî tehrî dinivîsin.

Receb Dildar (1) bi navê Leqat'ê (2) romanek weşandiye, bi zimanekî zelal, herikbar tê xwendin. Peyv, sade ne û di cih da hatine bikaranîn; di nav da zêdetir peyvên herêmî hene. Hevok zêde nê dirêjin, hêla jorîn ji panzdeh pêyvan pêk tên. Gotinên k̍alan hatine bikaranîn. Xuya dibe ku nûser şair e. Berhem ji heft par û 14 beşan pêk hatiye. Kitêb, bi şewatê dest pê dike û bi dawetiya nasîna qom û qewîlan didome.

Leqat, romaneke gund û gundiyên dora Amedê ye. Xwezaya herêmê xweş hatiye nîşandan, deşta Diyarbekrê, Fîsê, Têrkan, çiya û baniyên wan, kanî û şikeft, sûrên Amedê bi gotinên zelal û şîrîn hatine berçavkirin. Xaniyên gundan, kolan û hewşên bajaran, xwestina jinan, zewac, mirin, rev û qaçaxî, şîn û şahî, dostanî û hevaltî, alîkarî, zilm û zordestî, zarok, hespê şeşper hatiye rûbarkirin. Karê folklorîk û çandinî leqat, gêre û bona xortan deqa mil, bona danasina berhemê, bi hûrgilî hatiye ser kaxizê. Bûyer gelek zêde ne, wekî heba tizbiyê bi hev ra ne. Bêjer, gotinan ji dev hev digrin. Axaftvan, xewn û xeyalên xwe dibêjin. Mekân ji derdora Amedê dest pê dike û digihêje Stenbolê. Lehengên romanê li Amed û Stenbolê dikevin hepsê, skencê dibînin. Malbatê da zarok, xort, qîz zêde ne, lê ji van bes yekî tenê xwendî ye. Her kesek karê gundî dike, jinek şîrfiroş e, mêr li Amedê dibe canbaz, dewar dikire-difroşe, yek feqî ye, keçek dane mêr, yek reviyaye. Du kes diherin Stenbolê dezgê zîv-kitêban vedikin, qismek mezin ji malbatê li vir top dibe. Pismamê Hesê Elî di raperîna Şêx Seîd Efendî da li ber bedena Amedê ji sînga xwe bi gulle birîndar dibe. Hesê wî di şikefta gundê Fidêlan da binax dike. Birayê Hesê ê hêja Mihemedê Porsor ser cemeda Gola Aş, piştî terşonekê zatulcenb dibe û dimire, li Gundê Bedilyê defin dikin, ew dergistî bû, Dergista wî, Hesê li xwe mahr dike. Hesê di qeza trafîkê da li Amedê dimire û li mezelê Xoselê tê veşartin. Cemîlê Hesê bi penceşêra xwînê (losemî) wefat dike û li Kaxitxanê teslîmî axa sar dikin, ew hesreta welêt dikşîne. Hesênê Cemîl li Stenbolê bi jinek Laz ra (Gülcan) dizewice. Kurê Hesên Cemîlê Hêja li Stenbolê tê dinyê, 18 saliya xwe da li Amedê vedigere û qom-qewîlên xwe nas dike, hez dike û tê Stenbolê, malbatê kom dike, kesan û serboriya Hesê, Cemîl, Hesen û Hêja (bi xwe) dide nasîn. Malbatê hişyar dike. Qala hest û hewlên Kurdî dike.

Gund e, belengazî ye, bêkesî ye, nexweşî ye, zor û zilma axa ye, qaçaxî ye, mehkumî ye, dizî ye, eşqiya ye, jin revandin, şer û lec e, esker e, tirs e, xof e. De were di nav vî agirî da bijî? Lewra emir qut e.

Leheng û bêjerê ewil Hesê ye. Hesê (Hesê Karazî); ji mala Mistefayê Evdî ye, ji gundê Karazê ye. (girêdayi Licê/ nêzî deşta Fîsê). Bavanê Hesê li ser kaniya Poxinga konê xwa vedide û dest bi lêkirina Gundê Karazê dike. Kalikê Hesê Evdo li wir vefat dike, tirb li Karazê ye. Hesê bist salî ye, wî ji bo eskeriyê dixwazin lê naçe û direve, "ji kêra eskeriyê bikim, bona çi, ên çûyî dimirin, hinek jî direvin".

Raperîna Şêx Seîd Efendî ye, eşîr dikşine ser Amedê, Şêx Seîd Efendî kon vegirtiye, guhdarê girtina Amedê ye. Lê çetin û dijwar e. Hesê bi tifinga xwe, digel pismamê xwe Elî va êrişî bedenê dikin. Gule li sîngê Elî ket û di piştê ra derket, mirin nêzik e. Hesê vedigere mal ku dor malê esker girtî ye û gazî dikine "Hesê derê, nebe emê mala te bişewitînin. Hesê li bexçe, di nav şaxeke dara tûyê da xwe veşartî ye. Esker, agir berdidin xaniyê Hesê, tev dişewite, di nav şewatê da hirrîna hespê şeşper heta taliya emrê xwe bîr nake.

Hesê ji Karazê bar dike tê Quwecixê, li vir dizewîce, li hev nakin, dere Hemraniyê, qonaxa dawî Bedilyê ye. Du çêlekan dibin Amedê, di rê da qeza tirefîkê da Hesê wefat dike. Kure wî Cemîl sermiyan e. Herdu gund, tên firotin Cemîl bar dike tê Elipar/Amedê (1965). Cemîl li vir cambaz e, jina wî Helîma Şêxê Eyşo şîrfiroş e.

Hesê; herêmê baş nas dike, neçîrvan e. K̍aniyên herêmê zêde ne; Kaniya Poxingea, Zoxnînê, Înce Baba, Bedilyê û Çemê Saçilyê, Gola Aş. Hesê mêrê du jina ye. Hevalê Hesê Şexê Eyşo jî mêrê du jina ye.

Axaftvanên romanê: Hesê, jina Hesê Fatê, jina Hesê Eyşoya kor, Cemîlê Hesê, Helîma jina Cemîl, Hesenê Cemîl, Hêjayê Hesen(4 mêr, 3 jin). Her yek serboriya xwe dibê, qala malbata xwe dike. Eslê xwe da malbat şên e, kur-bira, ap-pismam, xal-xarzê, dotmam-bixalte, zêde ne.

Nûser, di nav wan da serpêhatiya çar nifşan (kal-bav-law-torin) nivîsiye. Jiyana van herçar lehengan, ji sed sali zêdetir (1900-2000) wextekê digre. Ango berhem, bi alîkari û danasîna malbatekê, li Amedê rewşa gundan û jiyana Kurdan berçav dike.

Di civaka Kurdan da çîn hene. Di jiyana çandiniyê da nirxên civatê, yên edetî, exlaqî, olî hene. Axa, beg, ronakbîr, rênçber, xulam, azeb, civilek, cotkar, esnaf, zenatkar, hosta, kesên xwedan pîşe hene. Ewna di nav hev da dibin çend paran. Têkoşina van zedetir veşartî dibe. Dawiya paşin "zor zane, zêr zane, devê tifinga mor zane". Nûser, piştgirî nekirî ye, lê rewş tarîf kiriye, girêk û nexweşî/nesaxî nimandî ye, ji cimatê/demê ra neynik girtiye.

Roman ne ya axaler, şêxler û ya beglera ne. Gotin ya kesên belengaz in, ew diaxivin. Nûser dawet dike, werin li vê perîşaniye binêrin, vê pirsgirekê çareser bikin. Ew neketiye derdê qelemşoran ku bidin teqlan û bigrin manan. Pewîst e ku rewşa civaka xwe bi her babetî, bi kêm û zêdehiyan nas bike. Li ser vê şûnda mayînê, lîstok û xirecir nebe. Dest bi hevdin, mijarê li hev parvekin, serê qeleman tûj bikin, kesên di xew da hişyar bikin. Kêmasî û mixenetiyan li ortê raxin

Nivîsîn; ne bi qest e, ne bi qerez e, ne bi bez e, ne bi lez e, ew safî naz û miraz e.

Ev mijar û bûyerên ku bi kurtî hatine xulasekirin zedetir, di berhemê da neqş hene. Bona xwendin û famkirinê, pewîst e ku tekst careke din, serûbin were şe kirin. Wê çaxê t'ayên li hevşidî ê verişin, darpiştê tevnê ê xweş bişixule, gura tevnê ê kar bike, bi ser keve.

Nirxandin. Ez ê çend gotinan jî li ser pêwistî û giringiya "nirxandin"ê bikim. Nirxandina kesekî, berhemekê ewqas ne hêsan e, ew mohr kirine, pîvan e, qiymet e. Roman e, qala zehf tiştan dike. Herhal pêwist e ku meriv nebêje 'qala çi nekiriye?'.Wê çaxê meriv a dilê xwa dixwaze. Lê ku meriv bêje 'qala çi dike?' îcar meriv ya dilê wî nas dike. Her kesek mastê xwe tîne bazarê. Ne bi nirxên şexsî, lê bi nirxên bazarî hunerî pêwist e ku ji berhemê ra rêzek bê girtin. Nirxandin jî huner e helbet. Ew mohrek xakandî ye. Xwende, pîver pewist e ku hespê xwe zeft bike, we mohrê; rasthate û bi hêrs, kîn, qerez bi kar nîn e. Wekî hakimekî adil bîryar bigre. Ez dibêm her berhem hêja ye, nûserê berhemê xwedî rêz e. Rast e her eser ne wekî hev e. Vê demê, pîver berheman diwezînin û giraniya wan beyan dikin. Em dibêjin "kêla mana tijî nabe". Nirxdar pêwist e ku bi keda nûser şa bibe, bona yeka baştir peyda ke wî teşwîq bike. Bi kevir avêtinê rê naqede, kursî bilind nabe, bi "ezîtiyê" kes bi ser nakeve. "Bêje baş e ku baş were". İşareta kê̍ masiyan jî şert e. Nirxên edebî, însanî dilan ronî û honik dikin, bes bi pesandinê nabe, nirxdar ne delalê mezata ne. Bi keda bi hev ra, kes, gel, însaniyet bilind dibe. Nirxdar ê berhemê şe ke, ji ber t'a jê diqirpin, ne xem e, dawiyê da xweşiktir dibe.

Birêz nivîskar Receb Dildar, bi pêşkiriya Leqatê ji me ra derîki sohbetê vekir. Em pispor in; em ê li ser civata xwe bifikirin, biaxivin, hevudin temam bikin, lewra ez ji birêz nûser ra spas dikim. Di berheme da hinek mijarên din jî bala min dikşînin, ez ê li ser wan jî bisekinim.

dr.ulucay@hotmail.com

1- Receb Dildar (Amed,1958): Xwendegeha Mamostatiyê, li Kırşehir'ê qedand, şeş salan mamostatî kir, çar salan li Amedê zindanî ma. Bi helbestê derket meydanê (1982). Çîrok nivisîn, karê wergerê kir. Xelatek ji Nûbihar'ê hilgirt. Nivîsên wî di kovar û malperan da hatine/tên weşandin. Xwediyê arşîvek fotqiraf e. Bavê çar ewlada ne.

Berhemên wî:

1. Kewê Canê (helbest, Weşanxaneya Hîvron, 2003)

2. Dewran (Roman-Seyit Alp, wergera Kurdî, Weşanxaneya Doz, 2006)

3. Şikefta Xwekuştinê (çîrok, Weşanxaneya Avesta, 2008)

4. Li Dû Xezalekê (Çîrok, Weşanxaneya Ava, 2011)

5. Kitana Spî (Çîrok, Weşanxaneya Nûbihar, 2015)

6. Leqat (Roman, Weşanxaneya Dara,2018)

7. Dojeh (Çîrok, Weşanxaneya Dara,2019)

2- Receb Dildar: Leqat, Dara Yayını, Diyarbakır, Enes Basın Yayın Mat. İstanbul, 2018,184 s, 13.5 x 21 cm (Karton kapak, Saziya Bergê:Fewzi Bilge, Kurdî-Roman