Biyotîk: Dîrok, komele û zagonên wê
WERGER: EBDELAH ÞÊXO
1-
PÊÞEK:
Biyotîk (sincejîn), çarçiveyek hizirî ye ku tê de teknîkên nûjen yên bijîþkiya jîndarî, hewil didin ku lêgerîna zanistî û rêzgirtina rûmeta mirovan li hev bînin û nêzîkahiyê di navbera her duyan de peyda bikin. Lê belê ev werara lezgîn ya zanistên jînê pirsin sincî û civakî li dora "weyna" bijîþk û lêkolîner û felsefevan û mafnas û hemwelatiyan, tev dan, û derxistin holê. Ew pirs jî girêdayî ne bi lihevkirina li ser sînorê desttêkirinên mirov di mijarine hestiyar de mîna mijara cînan de, þaneyên tuxmdarî, emeliyatên dazayînê yên pêþamadekirî (zarokê taqîlûleyê), dîsan çalakkirina zûzayan (nûzayên ku berî çaxê xwe dizên), tîmarkirina êþdêr û mirina dilovan.
2- DÎROKA BIYOTÎKÊ:
Ji salên 80'yî ve, wuþeya (éthique) hevyaztir e (di bikaranînê de) ji wuþeya (morale) ku bi wateya sincê tê. Wuþeya (éthique) jî, ji peyva girîkî (ethos) tê, ya ku bi wateya "daman" yan "bikaranîn" yan "reftar" tê. Û wuþeya (bioéthiaue)'a fransizî bi xwe (bioethics)'a îngilîzî ye.
Bo yekem car, zanyarê bijîþkiya penceþêrê yê amrîkî Van Ransêlêr Potter (Van Rensselaer Potter) di sala 1970'î de, di gotarekê bi navnîþana: "Biyotîk, zanista mayînê" (Bioethics, science of survival) de, ev wuþe bi kar anî. Potter di gotara xwe de d'anî ziman ku ramîna pêwîst di bikaranîna zanistê de, li gorî zanînê dereng e; û ev yeka han me didehfîne ber bi damezirandina warekî nû ku di jînzanî û nirxên mirovane de (bi hev re) bikoþe. Li ser vê yekê jî, biyotîk, weku warekî ramînê , di sala 1945'an de hatibû avakirin, ew jî di rêya doza (Nuremberg)'ê ya dadgerî de, ya ku darizandina taqiyên naziayn yên bijîþkî jê re hatibû spartin.
Û li gorî agahiyên derbazbûyî, astên mezin yên ku hino-hino çarçiveyek ji qewîtiyên ku doza lidarxistina lêkolînên lênerînane dike, piþtî CCD (Cenga Cîhanê ya Duyemîn) derketibûn holê. Di vî warî de, biryara dadgeha leþkerî ya navneteweyî, di nava xwe de zagona ku nuha bi zagona Nurembergê tê naskirin, dihewîne. Çimkî ev deqa han pergalên pêþîn yên ku hewildana parstina kesan di nava lêkolînên bijîþkiya giyanewerane de, diçesipîne û dipeyitîne. Û ew bi vê yekê dibe zagoneke damezirîner ji biyotîkê re, çimkî vê zagonê, bi rengekî fermî, û li ser asteke cîhanî "arîþeya" qayilbûna viyanî ( anku ya dilxwazane) ji hêla beþdaran, berî pêkanîna çi taqiyê, sazand û tîmar kir. Li aliyê dî, zagonê bal kiþand li ser pêþketina zanistê, û ev yek ron kir, û pêwîstî dît bi çarçivekirina wê, û bi pêdiviyeke gerdûnî bo avakirina desthilatîne xwedî taybetmendîne curecureyî, û xwedî þiyanine dadgeriyane û serbixwe.
Li hêla dî, civînên salane yên rêxistina bijîþkî ya navneteweyî (l'Association médicale mondiale "AMM" ) bi hûrgilî li ser lêvegerînên girêdayî zagona Nuremberg'ê disekinin. Çimkî danezana Helsinkî ya 1964'an (Helsinki 1964) hêmayin sincî berhev kir ku armanca wan hêmayan ew bû ku qewîtîna peyda bike da ku rênîþanêriya bijîþkan û lêkolîneran bike di bijîþkiya jînzanî de. Û daxwaz kir ku çi taqiya ku ê li ser mirovekî pêk bê, xweþ bê ronîkirin û sînorkirin di civînekê ji civînên lêkolîna zanistî de. Çimkî kamuranî û dilxwaziya yê beþdar di van lêkolînan de divê bi ser kelk û sûdên zanist û civakê bikeve.
Û ji dema ku danezana Helsinkî hatiye pesendkirin, ew heft caran ketiye bin lêvegerîn û lênêrînê de: Tokyo 1975, Vînîsiya 1983, Hongkong 1989, Somersita Rojavayî 1996 (Somerset West 1996), Êdinborg 2000 (Edinbourg 2000), Waþînton 2002 û Tokyo 2004. Û piþt re, deqin cîhanîne din di vî warî de li pey hev hatin. Nola danezana Manîl (Manille) ya ku rêxistina tendirustiya navneteweyî (OMS) û civata rêxistinên navneteweyî ji bo zanistên bijîþkî (CIOMS) di sala 1981'ê de ew dariþtin. Û ew bi taybetî girîngiyê dide rêzgirtina hêmayên sincî di dûgelên nûgeþende de.
Û li ser dirêjahiya vê demê gellek hetîketiyên girêdayî lêkolînin ku li ser mirovan hatine çêkirin, li DYA'yê (Dûgelên Yekbûyî yên Amerîkayê), belav bûn. Û ev kêþeya han "dehfek" xurt da hizirîna biyotîkî û weyneke mezin lîst di damezirandina amûrine çavdêriyê de. Ji nava wan hetîketiyan: lêkolînek vedigere salên navbera 1932 û 1972'an de, di baþûrî DYA'yê de. Ev lêkolîn li ser du amerîkiyên kokafrîkî bû ku vedigeriyan çînine xizan. Ev her du amerîkî bi nexweþiya firengiyê (syphilis) ketibûn, û firengiya wan sivik bû. Lê ew dihatin dermankirin wekî ku di asteke dawîn de bin ji nexweþiyê, û nedihatin dermankirin bi dermanên dijjîndar (antibiotic). Û di encama vê hetîketiyê de, desteya niþtimanî ya parastina xweyên mirovîn di warê lêkolînên bijîþkiya jînzanî û reftarî de, di sala 1974'an de, li DYA'yê hate damezirandin. Û di sala 1978'an de, desteyê daxuyanînameya Bêlmont (Belmont) derand, daxuyanînameya ku hêmayên sincî yên ku divê her taqiyek ku li ser mirovan pêk tê, xwe pê ve girê bide, pêþkêþ dike.
Li hêla dî, li ser asta lêkolîna bingehîn, yekem ramîna bipergal di warê bijîþkiya jîndarî de, di Reþemiya 1975'an de di Azîlomar (Asilomar), li DYA'yê, derket holê. Li wir, 140 zanyarên ku ji tevahiya cîhanê hatibûn, civiyan, û karûbarên xwe yên girêdayî (ADN) 'a ji nû ve sazandî û metirsiyên tîmarandina cînî ya destane, bi rê ve birin û gengeþî li dora wan kirin. Di vê navê re, têgihiþtinek bi mezinbûna berhingariyan li cem zanyaran cêbû. Û vê yekê ew dehfandin ber bi vexwendina sinczanan da ku bi hev re li ser van mercaniyan (þertaniyan) rawestin. Û bi vî rengî mijara biyotîkê bû cihê dan û standinê di navbera pisporî û pîþeyine hemîreng de. Ji wê demê de biyotîk weku arîþeyeke cîhanî xuya bû ku ji hemû gelan re girîng e; ji ber ku ew mercanî, mercanîne giþtî û demokirasiyane bûn, û lêpirsînek bû ji bijartinên civakî re.
Di salên 80'yî de, li Fransa wekî ku li welatên pêþketîtir jî, bi pêþveçûna zanist û teknîkê re (bi taybetî di warên zayîn û cînên paþmakdar de), pirsên sincî û civakî û zagonî xwe bi xurtî pêþkêþ kirin. Û ev nûbûyerên han pêwîstiya vedîtina rêyine nû derxist pêþ ku tê de rûmeta mirov û laþê wî bê parastin, û rêz ji jiyanê re bê girtin (ji destpêka wê û heta bi rêzgirtina mirinê). Û van mijaran bi xwe peyitandin ku civak pir pêdivîdar e ku gengeþiya wan bike û peyitandin ku civak pêdivîdarê zagonandina (bizagonkirina) wan e jî. Û weku bersivekê li ser van pêdiviyan, komeleyên sincî hatin avakirin.
3- KOMELEYÊN SINCÎ Û BIYOTÎKÎ:
Ji bijîþk, felsefevan, zagonnas, civaknas û zanyarên din, tê xwestin ku bi hev re, di têkiliya mirov bi zanistê re, biramin, û bi taybetî di çarçiveya komeleyên biyotîkî de. Û komeleyên sincî boçûnên xwe pêþkêþ dikin piþtî ku piþtrast dibin ji mîhengên parastinê û ji agahdarkirina kesên beþdar û ji girîngiya projeyê bi giþtî. Û yekem komeleya sincî (Ethical) di sala 1961'ê de, di nexweþxaneya Siyattil (Seattle), di DYA'yê de, hate damezirandin. Vê komeleyê girîngî da kêþeyên girêdayî teknîkên dawerivandina xwînê bi þêweyekî pîþesaziyane û amadekirina çalakiyên bijartina nexweþên guncan ji bo wê tîmarkirinê. Û li Fransayê jî karê sincî xurt bû. Çimkî li Fransayê, di destpêkê de, di sala 1975'an de, lêkolîneran bi xwe komeleyine sincîne herêmî di amojgeha niþtimanî ya tendirustî û lêkolînê (Inserm) de, ava kirin, û piþt re, komeleyên sincî di nexweþxane, tendirutîgeh û xeynî wan ji amojgehên lêkolînê û saziyên zanistê weku (INRA, CNRS) 'ê de, ava kirin. Armanca bingehîn ya van sazî û komeleyan ew bû ku girîngiyê bidin hêla mirovîn di tîmarandinê de, û di lêkolînên bijîþkî û jînzanî de.
Yekem komeleya sincî ya niþtimanî li Fransayê, di 23'yê Reþemiya 1983'an de, bi fermaneke serokiyane, ava bû; ew jî komeleya sincî ya rawêjkarî ya niþtimanî di zanistên jîn û tendirustiyê de ye (CCNE). Karê vê komeleyê bi kurtasî ev bû: "pêþkêþkirina nêrînan di kêþeyên sincî de, û di pirsên civakî yên ku di encama pêþketina zanînê di warên jînzaniyê û bijîþkiyê û tendirustiyê de, derdikevin holê". Û boçûnên vê saziya rawêjî dikarin bên peywirdarkirin di rêya endamekî ji her 39 endaman re, yan di rêya endamên hikûmetê re, yan jî di rêya saziyekê re ku naskirî be bi sûdeweriya xwe ya giþtî, û çalakiya wê ya bingehîn: lêkolîn, pêþketina teknolojîk û werarbûn û parastina tendirustiyane be.
Piþt re, komeleyên sincî yên niþtimanî, li pey hev, li Ewrûpayê ronahî dîtin (Almanya, Otriþ "Nemsa", Beljîka, Danmark, Fînlanda, Yunanistan, Îtalya, Hollanda, Portugal, Brîtanya Mezin û Swêd). Û li ser asta cîhanî de jî, komeleyîn sincî berhema destpêkeriyên rêxistinên navneteweyî yên nêzîkî van komeleyan bûn, wekî komeleya cîhanî ya biyotîkê (CIB) ya ku Yûnêsko (Unesco) ew di sala 1993'an de damezirand .
Koma ewrûpî ya sincî (GEE) ya ku desteya ewrûpî ew di sala 1997'an de damezirand, defþeyek ji boçûnan derand ku desthilatiyên civakî bi temamî li pey çûn. Û pê re civata ewrûpî defþeyek ji karan di vê çarçiveyê de da destpêkirin, dema ku xwedî li gellek pêþniyar, qewîtî û çareseriyan, derket. Û di vî warî de, û bi rengekî taybet, komeleya AD OK (AD HOC) da damezirandin, ya ku di sala 1992'an veguherî komeleya ku biyotîkê dimeþîne (CDBI).
(CCNE) defþeyek ji boçûnan li ser mijarine curecureyî, belav kir, nemaze hevþûkirina pîþesaziyane, taqiyên ku li ser patromekirinên nû çê dibin, mirina dilovan, guhdana berî dazayînê û vegerîna li zagonên biyotîk û pizan (fetuses). Ev kar û kargeriyên hizrî bandoreke mezin li zagonên Tîrmeha 1994'an kir. Û ew bi xwe yek ji lêvegerînên bingehîn e yên dadgeriya fransizî di vî warî de. Lê belê zagonên Tîrmeha 1994'an ji ber xwe ve wilo nehatin, ji ber ku gellek zagonên girêdayî arîþeyên sincî berî wê hatibûn derandin, wekî zagona Vêyil (Veil) sala 1975'an, û zagonên [derçûyî] li ser lêgerîna bijîþkî ya jîndarî ya ku kes bi tena serê xwe pê ve radibin.
4- ZAGONÊN BIYOTÎKÎ:
A- LI FRAMSAYÊ:
Li Fransayê, çar zagonên bingehîn hene, ew jî ev in: zagona Huriyêt-Sêruskla (Huriet-Sérusclat) û her sê zagonên "biyotîkê" yên ku di Tîrmeha 1994'an de hatine derandin.
ZAGONA HURIYÊT-SÊRUSKLA:
Zagona 20'ê Berfanbara 1988'an ya ku bi zagona Huriyêt-Sêruskla tê naskirin, zagoneke taybet e bi parastina kesên ku daxwaza lêkolîna bijîþkî ya jînzanî dikin, û ev zagon girêdayî ye bi hemû hewildan û taqiyên ku di bin roniya pêþketina zaniyariyên jînzaniyane û bijîþkiyane, çê dibin. Ev zagona han bû sedema damezirandina komeleyên rawêjkariyê yên ku girîngiyê didin parastina kesên ku daxwaza lêkolîna bijîþkî û jînzanî dikin (CCPPRB).
- ZAGONÊN BIYOTÎKÊ YÊN SALA 1994'AN:
Her sê zagonên biyotîkê yên ku di Tîrmeha 1994'an de, derçûn, hêmayên parastina kesên beþdar datîne, û rêbazên birêxistina desteya pisporiyên bijîþkî (weku alîkariya dazayînê, çandina endaman… HWD), mîheng dike. Zagona 1'ê Tîrmeha 1994'an girêdayî ye bi hûrnêrîna di daneyên nîþankirî di lêkolînên tendirustiyê de, lê her du zagonên din yên Tîrmeha 1994'an, di rêza yekemîn de, girêdayî ne bi rêzgirtina laþê mirov, û di rêza duyemîn de, girêdayî ne bi paredan û bêþdana endamên laþê mirov û bi bikaranîna wan, û di rêza sêyemîn de, girêdayî ne bi alîkariya bijîþkî di dazayînê de, û di lênerîna pêþemîn de.
Û piþtî xwedîderketina li zagonên sala 1994'an, teknîk bi rengekî xurt û dîtbar pêþ ketin, wekî ku nimûneya jibergirtinê (jibergirtina bûneweran) vê yekê raberî me dike. Û ji ber pêþveçûna teknolojiya jînzanî, kêþe û qeyranin di xwezayê de, derketn holê. Û ev yeka han hiþt ku pirsîna li ser pêþketina jibergirtina hevþûkirinane [ji binemala] guhandaran ji gengeþiyên parlementê bêne derandin, çimkî di gellek caran de dore ye (nepêkan e, estem e). Pêþketina vê teknîkê ji me re peyitand ku mirov nikare pêþbîniya pêþveçûna zanistê bike, yan jî çarçiveya wê nas bike. Çimkî jibergirtina miha bi navê Dolî di sala 1997'an de ya ku demekê bû mijûlahiya amyarên ragihandinê, nîgeraniya boçûna giþtî ya navneteweyî li ser rûmeta mirov û tuxmê wî, tev da.
Lê belê lêkolînên ku niha li ser þaneyên cînî yên ajelên mîna miþk têne kirin, asoyine fireh vekirine ji bo veterisîna ji nexweþîne ku hîna hêviya wê ya veterisîn û arimînê peyda nebûye. Lê di heman demê de kêþeyine girêdayî bi arîþeya "pileya piza mirovîn", pêþkêþ dike. Û ji bo wilo, vegerîna li zagonên 1994'an bû pêwîstiyek .
- ZAGONÊN BIYOTÎKÊ YÊN SALA 2004'AN:
Li ser ku zagonên 1994'an her pênc salan dihatin payîn, lê bûn mijara gengeþî û hevaxaftinine dûvdirêj û bengîtiyeke mezin (û bi taybetî di mijarên girêdayî lêkolînên ku li ser pizên ku þêwazê mê û nêran "les embryons surnuméraires" digirin, û yên girêdayî afirandina pizan bi armancine lêkolînane û yên girêdayî bi jibergirtina veterisandinane û serbarane "bêhtirkarane"). Û di dawiyê de, û bi derengxistina pênc salan, Fransayê çarçiveyeke zagonî î nû ji bo hûrnêrîna li desteya pirsên biyotîkî yîn girêkdar, damezirand.
Projeya zagona ku komeleya niþtimanî di 8'ê Tîrmeha 2004'an de, pejirand, mercecek taybet danî ku tê de jibergirtin weku tawanekê li dijî zayenda mirovîn tê berisandin (hesibandin), û lêkolîn li dora bizên mirovîn bi rengekî vebirrandî, sînorkirî ye. Û ji ber vê sedemê, pêwîstî bi avakirina ajanseke niþtimanî ji bo bijîþkiya jînzanî, hate dîtin. Û ev ajans dê bibe taybetmend di warê çandina endaman, serbarkirinê, pizzaniyê û paþmakzaniya mirovîn.
B- DI EWRÛPA Û CÎHANÊ DE:
Pirahiya dûgelên ewrûpî jî, ji dawiya salên heþtêyî ve, zagonên di warên zanistên jînê de derandin. Û ev zagon, li derveyî dijberiyên ku bi dîrok û çanda her dûgelekê ve girêdayî ne, wergerînek e ji girîngdayîna gera li xaleke hevsengiyê di navbera pêþketina bijîþkî û zanistî ji hêlekê ve, û rêzgirtina rêbazên sincî yên ku li niyazên civakên me tên, ji hêleke dî ve.
Peymana mafên bingehîn ya ku YE'ê (Yekîtiya Ewrûpayê) di 7'ê Berfanbara 2000'î de, li bajarê Nîsê (Nice) ragihand, jibergirtina serbarkarane, qedexe dike, û rê li ber emeliyatên raafirandina cînî (afirandina kesên bijarte), digire. Û qedexe dike ku laþê mirov û endamên wî bibin çavkaniyek ji qezenckariyê re. Û li ser e jî, "zagona biyotîkê" bi rengekî xurt li ser asta cîhanî belav bû; pêþî di rêya danezana cîhanî ya Cînoma mirovîn (koma cînên ku þaneyê pêk tînin) de, ya ku Yûnêsko di 11'ê Berfanmbara 1997'an de, lê xwedî derket; û piþt re, di rêya imzekirina peymana mafên mirov û bijîþkiya jînzanî de; (peymana bajarê Oviyêdoya "Oviedo" spanî) di 4'ê Nîsana 1997'an, ya ku civata ewrûpî ji hêla dî ve, alîkarî di dariþtina wê de kir.
Nîþe: Ev nivîs bi zimanê fransizî di (Microsoft Encarta 2008) de weþandî ye, û min jî ew ji daneya erebî ya ku birêz Mustefa Al-Qel'î wergerandiye, wergerand ser kurdiyê.
***
Wergerên din ên EBDELAH ÞÊXO yên ku di Diyarnameyê de hatine weþandin:
.jpg){kind=small}
