• Nûçe
  • Nûçeyên Çandî
  • Serbest
  • Hevpeyvîn
  • Berhem
  • Çapemenî
  • Spor
  • Dinya
  • Ên Din
    • Aborî
    • Nivîsênkarên Mêvan
    • Portreya Mehê
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAÞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • Çend gotin
    • E-pirtuk
    • Spot
    • Deqeya Dawî
    • Covit-19
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giþtî
    • 2014: Hilbijartina Herêmî
    • 2018-06-24: Hilbijartina Giþtî û Serokomarî
    • 2011, Hilbijartin
    • 2010, REFERANDÛM
    • 2009, Hilbijartina Herêmî
    • EURO 2016
    • EURO 2020
    • Kûpaya Cîhanê 2010
    • Kûpaya Cîhanê 2014
    • Kûpaya Cîhanê 2018
    • Kûpaya Cîhanê 2022
  • Rûpela Pêþî
  • Nivîsênkarên Mêvan

Nehewiyên Zimên

Dîrok : 14 09 2019 | Beþ :

Nivîsênkarên Mêvan

Dilawer Zeraq


Wate, wek têgih, berî her tiþtî ji bo zelalî û aþkerakirinê heye. Loma jî, çi gava em didin dû wateyê, di heman gavê de em dikevin hewla zelalkirin an jî aþkerakirina hin mebestan ku bi kirin û reftar, bi zimên an jî di ser deng re hatine ragihandin. Mebestên ku di ser zimên re ne, bi du awayan; an bi rêya deng an jî bi rêya nivîsê radigihin me.


Gelek peyvên ku bi mebesta ragihandina wateyekê tên bikaranîn, bi wate û bingeha xwe ve amaje bi tiþt an jî heyînekê dikin. Û ev amajepêkirin, dibin sedem ku em hay ji wateya peyvê bibin û rasterast berê xwe bidin ser heyîna ku bûye amajepêker. Witthengstein dibêje, “Heke tu carekê bizanibî ka peyv amaje bi çi dike, tu yê ji peyvê fam bikî û hemû awayên wê yên bikaranînê jî zanibî.”* Nexwe bi ya Witthgenstein, em dikarin digel amajepêkirina wê ji her peyvê fam bikin. Û pê re jî em dikarin bipirsin û bibêjin, ka; 1) gelo her peyva di zimên de heyî, xwedî þanekekê (signe) ye? û 2) gelo her peyva ku tê gotin, bi wate ye?


Di vê qonaxê de, bala me diçe ser peyvê; ew peyva ku ne li ser pênasekirinê, ne li ser amajepêkirin û watedariyê, lê belê li ser ‘darazan’ hatiye qebûlkirin û kêm zêde lihevkirineke giþtî li serê çêbûye. Mebesta me ji giþtî; giþtîbûna herêmkiya dorteng an jî dorfireh e. Belê, em behsa wê peyv û gotinê dikin ku; tu heyîn an jî têgihekê nîþan nade û tu heyîn û têgih jî wê nîþan nade. Ew peyv û awayê gotinê ku bi tena serê xwe xwedî tu wateyekê jî nîne. Belê, em behsa wî awayê gotinê dikin ku li ser darazekê û bi lihevkirineke herêmkî hatiye qebûlkirin; û bi vê qebûlê jî bûye xwedî wateya giþtî an jî maye herêmkî.


Her wiha, watedariya giþtî ku dikeve behsê jî; þopa ‘daraza hevpar’ e. Û ew þop ne ji bo wê yekê ye ku car caran bê bibîrxistin an jî ew bi xwe hin tiþtan bi bîra me bixe. Ew þop ji bo lêvegerîna di her carê de ye. Û tu þanekeke hevpar ya wê þopê tune ye ku takekes ji ber pêhîniyê (habit) yekser ji peyvê fam bike û wateyekê bidiyê. Ji ber ku ew þop, þopa dengê hevpar e; takekes bi rê û saya wê hevpariyê, digel dengê xwe, xwe jî di nav qebûla giþtî de heyî dike. Û ew takekes kengê pêwîstî pê bibîne, bêyî ku tiþtekî peyva wî nîþan bide û bêyî ku peyva wî tiþtekî nîþan bide, dikare bi wî dengê hevpar, li ba xwe jî watedariyeke giþtî saz bike.


Wateya peyveke bi vî rengî, êdî li ser bikaranîna dengê takekes û civakê ye. Loma jî, Smirnitsky dibêje, “Ziman; ji hêza pêaxaftinê zêdetir, hêza famkirina ji axaftinê ye.”** Li ser peyta Smirnitsky em ê jî karibin bêjin; hemû arîþeyên bihevxistina peyvan, hemû gelemþeyên devokên herêmkî, hemû kêþeyên peyvsaziyê bi vê yekê re pûç dibin û ew deng; dengê ku nayê nivîsîn, dengê ku bi tenê dikare were gotin û bihîstin, ji herêmkiya dorteng an jî dorfireh berbelav dibe û dibe dengê ji herderî, dibe dengê ‘ji ruhê zimên’; û dawiya dawî jî dibe peyva ku ji deng afiriye û êdî ew ‘dengepeyv’eke xwedî wate ye.


Di vê qonaxê de, berî ku em berê xwe bidin ser peyvên bi wî rengî ku wekî gelek zimanan, di Kurdiya Kurmancî de jî hene, em ê bibêjin; dengên ku bûne kan û jêderkên bilêvkirina wan peyvan û hevpariyekê di wateyê de saz kirine; li ser hevdaraziyekê ne ku endamên civakekê, -çi dorteng çi dorfireh- wekî tercîheke hiþmend an jî pêhîniyê li ser li hev kirine.


Li ser van hizir û raberiyan, em dikarin ji bo Kurdiya Kurmancî çend mînakan bibêjin. Û divê em bala we pê bidin û bêjin; em van dengepeyvan çawa jî binivîsin dê nivîsîna wan ne rast û durist be.


Tirrbblîþka golikê: Ji bo rewþa ku zêde xêr ji wan nayê payîn, bi wateya, ‘jê vegere’ tê gotin.


Tirbbblîlo: bi wateya qaqibokirinê ku dixwaze bibêje, ‘de ka bi pêþ de were em bibînin ka þêla te çi ye, çi heye bi te re…’ tê gotin.***


Errrik: bi wateya, ‘heyirîna îronîk, tinazpêkirin û heyirîna zêde’ tê gotin.


Weehheww: bi wateya, ‘de ev qas jî çênabe, ev qasî jî ne li gorî aqilan e, ma ev qas jî dibe…’ tê gotin.


Pîîî=ûûû=wîîî: di dema þaþmayînê de bi wateya, ‘ev çi bû lê/o, ma ne eyb e, ev jî haa…’ tê gotin.


Tewww: gava yek bixwaze nîvtinazî, hinekî kêmdîtin an jî qebûlnekirinekê bide der, bi vê dengepeyvê hest û hizira xwe ya li ser wê tiþt û qewamê dibêje.


Divê balpêdanê xurttir bikim û bibêjim; ji ber ku wateyên van dengepeyvan li ser qebûleke herêmkî yên dorteng an jî dorfireh e, dibetiyeke xurt heye ku ev dengepeyv hin wateyên dîtir jî bihewînin.


T. Gürünberg balê dibe ser du cureyên wateyê û dibêje, “Her raberî, xwedî du wateyan e; 1) wateya ser agahiyê, 2) wateya ser sehkirinê.”****  Helbet, mînakên me dayî, li ser her du wateyan jî saz dibin. Wek kiryara pêþîn û sereke, serê pêþîn deng hatiye bikaranîn, pê re jî vî dengî sehkirineke hevpar saz kiriye; û bi vê sehkirinê re jî mebestek hatiye ragihandin û asoxî wateyeke giþtî lê bar bûye: yanî dengê ku nayê zanîn di þûngeheke ku tê zanîn de hatiye cîbicîkirin; pê re jî bûye xwedî wateyeke giþtî û bi wê wateya giþtî re agahiyek çêbûye; û ew agahî jî bûye daraza hevpar a giþtî.


Nexwe em dikarin bibêjin, wateyên dengepeyvên ku di zimên de hene; ji alî tîp, reng, deng û watedariyê ve, ji wan peyvên ku heyînekê an jî têgihekê nîþan didin an jî heyînek an jî têgihek wan nîþan dide, azadtir in û bi vê azadbûna xwe ve jî ‘nehewiyên zimên’ in…


* Wittgenstein, L., Felsefi Soruþturmalar, Metis Yay., 112


**Smirnitsky, (raguhastin: F. Jameson, Dil Hapishanesi, YKY yayýnlarý, 32)


***Min ev dengepeyv ji Sîdar Jîr wergirt.


****Gürünberg, Teo, Anlam Kavramý Üzerine Bir Deneme, YKY yayýnlarý, 21

14.09.2019, Yenî Ozgur Polîtîka

 

**

Nivîsên Dilawer Zeraq ên ku berê di Diyarnameyê de bi vî awayî hatine weþandin:
- Desthilata Gramerê
- Keviya Wêjeyê
- Þanehezên wêjeya kurdî
- Xwebûniya Wêjeya Kurdî
- Tirsa wêjeya Kurdî
- 
Neçariya Wêjeya Kurdî
- 
Desthilata Wêjeyê
- Dîketiya Kurdan
- Yekrehî-Durehî û Wêjeya Kurdî
- Mala Wêjeyê
- Þûngeha rexneyê
- 
biçûk bûm...
- 
Hunera ji malê
- 
“Kuyruklu Kurt” û “Berxwedan”
- 
Heyîkirina Hebûniyê
- Zimanekî, ê xwe -Em berxên dayika mezin in-
- Fêrikê Ûsiv; helbestbêjê evîna kirde
- Kî Me Ez
- 
Edaleta Desthilatê a Wêjeyî
- 
Zimanê agahiyê
- 
Kurmancî ji ku ye?

- Rihê zimên 

Hûn dikarin li van jî binêrin

Li Gundê Keçelan Xaniyên bin êrdê

Li Gundê Keçelan Xaniyên bin êrdê

16 06 2022

Gumbeta Surmelî Memed Paþa

Gumbeta Surmelî Memed Paþa

05 06 2022

Her helbest diþibe axa xwe

Her helbest diþibe axa xwe

25 05 2022

Keleha Koço

Keleha Koço

06 05 2022

Ev jî hene

Pênûsên ciwan

Pênûsên ciwan

05 01 2019

Pehîzok û heyranokan þîn girêdaye

Pehîzok û heyranokan þîn girêdaye

30 01 2021

Derewên Herodot, yan yê Kambîs û Kurê Herpago

Derewên Herodot, yan yê Kambîs û Kurê Herpago

14 09 2018

Helbesteke zêmarî, ‘Kulîlkên Mala Mirîyan’

Helbesteke zêmarî, ‘Kulîlkên Mala Mirîyan’

12 04 2021

Em pir diþibin hev

Em pir diþibin hev

20 12 2016

Nivîsên Nû

Çorê ARDA

Redkirina deftereke modern

Çorê ARDA

Cemîl Andok

Dêsê ma, sînorê þarî

Cemîl Andok

Çorê ARDA

Konê folklorîzmeke empresyonîst

Çorê ARDA

Dilþêr Bêwar

NÊRDEWAN

Dilþêr Bêwar

Omer Dilsoz

Sîyabo, darhejîrokê û hin tiþtên dîtir

Omer Dilsoz

Salname

HERE JOR

Diyarname

  • Derbarê Diyarnameyê de
  • Yên piþtgirî didin Diyarnameyê
  • Agahiyên ji bo nûçeyan
  • Bikaranîna Diyarnameyê
  • Têkilî-Contact-Ýletiþim

Nivîskar

  • Cemil Oguz
  • Helîm YÛSIV
  • Cemîl Andok
  • Çorê ARDA
  • Þêxo Fîlîk
  • Cîhan ROJ
  • Zekî OZMEN
  • Hekîm Sefkan / Tava Heyvê
  • yeqîn h.
  • Kazim Polat
  • Welat Dilken
  • Bedran DERE
  • Omer Dilsoz
  • Mîrza Ronî
  • Krîstîn Ozbey
  • Dilþêr Bêwar
  • Arjen Arî / Agirdank

Beþ

    • Nûçe
    • Nûçeyên Çandî
    • Serbest
    • Hevpeyvîn
    • Berhem
    • Çapemenî
    • Spor
    • Dinya
    • Aborî
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Nivîsênkarên Mêvan

 

    • Portreya Mehê
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAÞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • Çend gotin
    • E-pirtuk
    • Spot
    • Deqeya Dawî
    • Covit-19
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giþtî
  • Facebook
  • Twitter
  • RSS

Copyright © 2005-2022 Diyarname