logo
ad
  • Nûçe
  • Nûçeyên Çandî
  • Serbest
  • Hevpeyvîn
  • Berhem
  • Çapemenî
  • Spor
  • Dinya
  • Aborî
  • Ên Din
    • Portreya Mehê
    • Nivîsênkarên Mêvan
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAŞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • E-pirtuk
    • Covit-19
    • 2023 Hilbijartin
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2018-06-24: Hilbijartina Giştî û Serokomarî
    • 2014: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giştî
    • 2011, Hilbijartin
    • 2010, REFERANDÛM
    • 2009, Hilbijartina Herêmî
    • EURO 2016
    • EURO 2020
    • Kûpaya Cîhanê 2010
    • Kûpaya Cîhanê 2014
    • Kûpaya Cîhanê 2018
    • Kûpaya Cîhanê 2022
3 ROJ
  1. Dahûrandina “Hêlange” ya Yaqob Tilermenî di warê rê û rêbaza romanê de
  2. Îro Roja Dil e: Emê çawa xwedî li dilê xwe derên?
  3. Şerha gotinên pêşiyan 'Lalezar' derket
  4. Ka pêşî kurdî bikin zimanê xwe yê fermî
  5. Festîvala Porteqala Zêrîn hat betalkirin
news-details

Neçariya Wêjeya Kurdî

  • Dîrok: 22/06/2019
  • Beş: Nivîsênkarên Mêvan

Dilawer Zeraq

Neçarî, wekî rewşeke berdemî an jî domdar bi gelek awayan diqewime. Çendî ku mirov gelek caran neçariyê ji ber hin tiştên derveyîn hîs dikin û dikevin nava wê jî, neçarî; windakirina hestê erênî ye li hemberî rewşeke neyînî; û ji ber ku mirov nikare rêyeke jiheqderketinê peyde bike, neçarî çêdibe. Her wiha, di vê rewşê de, ji aliyê hundirîn ve, tu rêyeke mirovan tune ye bo çareseriyê. Loma jî, ji ber ku ‘çareyeke hundirîn’ bi mirov re çênebûye, bandorên ku ji derve de lê dibin û hestên bêhêziyê di hundirê wî de çêdikin, dibin sedem ku digel hestê neçariyê, hestê bêhêvîtiyê jî pê re çêbibe. Ev hestê bêhêvîtiyê, ji bingehê ve bi bendewariyan ve bestandî ye. Û bendewarî çendî derveyîn be neçarî ew çend xurt û kûr dibe.

Ji aliyekî din ve jî ‘neçariya hînkirî’* heye ku cara pêşî Seligman wê datîne rastê û wiha pênase dike: “Takekes tevgerekê dikin û ev tevgera wan tê astengkirin û mumkin e ku li hember vê astengkirinê hem reaksiyonên erênî hem jî neyînî bidin. Gava di van reaksiyonên xwe yên cara pêşî de têk biçin û gava careke din jî rastî heman astengê werin, dihizirin ku ew ê di her carê de têk biçin û êdî reaksiyonê nadin der.”** Neçariya hînkirî, bi vê lêqewimandina xwe ve bi temamî pasîfbûnekê bi mirov re çêdike ku ev pasîfbûn bandora xwe dide ser şiyan û hêviyên mirovan jî; loma jî neçariya hînkirî, ji vê hêlê ve, bi hêviyê ve jî bestandî ye. Lê ev hêvî ne hêviyeke zindîmayî ye. Hêviyeke nebanbûyî ye. J. Baudrillard dibêje, “Gava hêviyek, ne li ser rasteqîniya şênber û aşkera be lê tenê li ser bendewarî û hizirçêkeriyê be, ew hêvî xilt û sexte ye.”*** Di vê qonaxê de, gava neçariya hînkirî û hêviya nebanbûyî digihîjin hev, pasîfiya ku hişê mirovan dixe bin nîran û berê mirov ber bi tunebûn û windabûnê ve dibe derdikeve holê.

Îcar gava em ji vê hêlê ve li wêjeya kurdî binêrin, em dikarin bêjin;

Wêjeya Kurdî ya Klasîk, rastî du neçariyan hatiye: A yekem astengiya zimanî ye. Ev astengî hem ji aliyê şêwe û qalibên nivîsînê hem jî ji aliyê çandî ve derketiye pêşberî sê şahşa’îrên Kurdî yên klasîk- Cizîrî, Teyran û Xanî-. Serê pêşîn ji ber serdestiya zimanî û wêjeyî ya Erebî û Farisî û li ser pîverên arûzê, ev astengî li wan qewimiye. Ji ber ku pîverên arûzê ne ji rîtm û ahnega çand û zimanê Kurdî ye, şa’îrên me ji mecbûrî (û ji neçarî) peyvên Erebî û Farisî jî bi kar anîne û her wiha; dîtin û pêbaweriyeke berbelav e ku pîverên arûzê ji meşa deveyan hatiye sazkirin. Loma jî, ji vî aliyê ve, astengiyên çandî jî derketiye. Lê ev bêgavîtiya zimên û arûzê nebûya, dibû ku şa’îrên me yên wêjeya klasîk, pîverên şi’îra Kurdî ya Klasîk ji meşa hespan biafirandana û ew mîrateya şi’îran jî, ji çanda Kurdan bûya. Astengiya duyem jî, a dînî ye ku her sê şa’îr jî hem seydayê dînî hem jî wêjeyî û zimanî bûne û di nava mirovên xwendewar de wisan hatine nasîn. Loma jî, mecbûriyeteke (û neçariyeke) dîtir çêbûye ku xwe ji zimanê dîn, yanî Erebî, dûr nexînin. Her wiha ez dikarim bêjim, digel serdestiya hişk a Erebî û Farisî, helwêsta Cizîrî a bi nivîsîna bi zimanê Kurdî, ji wê çaxê de rabûneke dij-serdestiyê ye ku nahêle ‘neçariya hînkirî’ pêşkarî şa’îriya Kurdî bibe û lê bibe hêviya xilt û sexte. Û dibe kartêk û sedemeke xurt ku neçariyên heyî, nebin ên hundirîn û bi awayekî ji awayan li derve bimînin.

Di destpêka sala 1900î de, ev neçariya di warê şi’îra klasîk de heyî, ku ji ber Erebî û Farisî li Kurdî qewimiye, hinek şikiyaye, kêmtir bûye û nivîskarên wê qonaxê, piranî pexşan û bi Kurdiya gewr nivîsîne. Lê belê digel vê yekê jî, ji ber serdestiya dewletî, dîsa neçariyeke zimanî derketiye pêşberî wan û wan car caran bi zimanê Osmanîkî jî nivîsiye. Û serdestiya dewletî kiriye ku ev neçarî hindik be jî ji derve de bandorê li hundir bike.

Qonaxa Hawar û Ronahiyê, di warê kêmbûn (û tunebûna) neçariya Wêjeya Kurdî de, pir xurt e ku hema bêje şa’îr û nivîskarên wê demê, bi giştî bi Kurdî nivîsîne; û ew nivîs bi heman reng û rêjeyê jî ji çand û folklora Kurdî ye. Û digel wê, nivîsarên bi Fransizî ku di Hawarê de hatine weşandin jî ne behsên vê neçariyê ne. Loma jî, em dikarin bêjin, ev her du qonax, qonaxên serbestbûn û serdestbûna wêjeya Kurdî ne.

Herçî, piştî salên 1970´yî ye, li bakur, neçariyeke nû li wêjeya Kurdî qewimî. Qedexebûna Kurdî piştî sala 1980´yî xedartir bû û bandora xwe ya neyînî û ji derve de heta tu bêjî bes da ser wêjeya Kurdî. Gelek şa’îr û nivîskarên Kurd, vê neçariya derveyîn wekî neçariya xwe ya hundirîn qebûl kirin û rabûn bi zimanê Tirkî nivîsîn. Û çendî ku ji salên 1992´yan û bi şûn de têkoşîneke berçav û xurt li ser vê neçariyê hat dayîn û ev têkoşîn di roja îroyîn de didome jî, ji ber ‘qedexetiya hîskirî’ ya li ser ziman, gelek Kurd hê jî bi zimanê Tirkî dinivîsin û hê jî vê neçariya ku Cizîrî ew têk biribû, di nav Kurdan de belav dikin.

Her wiha, belavkeriya neçariyê, ku heta van pêlên dawiyê bi tenê bi destê çend nivîskarên Kurd li dar bû, di van çend salên dawiyê de êdî bi destê serkêşên gel û partiyan ve jî li wêjeya Kurdî tê qewimandin û her ku diçe nivîsîna Kurdan a bi Tirkî, wekî ku bêje, “em çi qas jî bi Kurdî binivîsin dê bi kêrî dannasîn, şiyarkirin û haydarkirina Kurdan neyê û dê derdê me bêderman bimîne”, ji derve de, bandora ‘neçariya hînkirî’ li xwendewariya Kurdan zêde dike û berê xwendewarî û nivîskariya Kurdan dide nivîsîna bi zimanê Tirkî. Û sed korayî, çendî ku ev neçarî ‘neçariyeke derveyîn e’ jî, êdî mîna ku ‘neçariya hundirîn’ be li Kurdan diqewime û pê re jî kendaleke bi navê ‘neçariya hînkirî’ ava dike û heke ev kendal kûrtir bibe, îcar em ê digel Cizîrî tê werbibin.

*hînkirî: min ev raweya lêkerê bi du qaliban bi kar anî: 1-hînkirî, li hin herêman li şûna hînbûnê tê bikaranîn, (mînak: min dersa xwe hîn kir), 2-hînkirî, raweya lêkerê ya past participle; ders hat hînkirin=ders hînkirî ye)

**Seligman, M.E.P. ve Maier, S.F. (1967), “Failure to escape traumatic shock”, Journal of Experimental Psychology, 74.

***Jean Baudrillard, Simülakrlar ve Simülasyon, Doğu-Batı yay. 187

22.06.2019, Yenî Ozgur Polîtîka

 

****

  
Ji bo vexwendnameyan malpera ku hûn serî lê bidin: 
http://www.davetiyeonline.net/
Bi sedan cureyên vexwendnameyan li benda we ne. 
Bi her zimanî em dikarin ji bo we vexwendnameyan amade bikin.
Navnîşan:

Yıldıztabya Alibeyköy Cad.No: 156, Alibeyköy Eyüp-İstanbul
Telefon: 0212 -6266455
WhatsApp: 0533 474 2551

info@davetiyeonline.net     

 

Parve Bike

Youtube Me

Peyama Lahûr Şêx Cengî li ser Kerkûkê

news

Nizamettin Arîç

news

Em Hatin

news

Aytenxan: "Şevbuhêrk û Şîrînahî"

news

Omer Dilsoz: Bo demê

news

Qeza...

news

Mîrza Ronî: Şevger Çolo û Provakasyonên wî!

news

Helîm Yûsiv: Piştî 34 salan Mihemed Şêxo

news

Êrîşa li lîstikvanên Amed Sporê... 05.03.2023...

news

Di dema erdhejê de ger hûn erebeyê diajon...

news

Di dema erdhejê de ger hûn li derve bin...

news

Di dema erdhejê de ger hûn li hundir bin...

news

'Bêrîvanê' / Mihemedê Nenyasî

news

Zara Mihemedi hat berdan

news

Goristana Semsûrê dilan dişewitîne…

news

06.02.2023, navenda Semsûrê...

news

Gername: Welatê Baskê

news

Hemal

news

Gername: Geştiyariyeke Behdînan

news

PEŞKÊN ŞEVÊ I

news
Nivîsênkarên Mêvan - Nivîsên Dawî
news
  • 01 01 2023

Hêzên Pêşmerge dê bibin yek?

news
  • 20 12 2022

Metnên ewilî yên kirmanckî

news
  • 08 12 2022

Serpêhatiyên Melê Meşûr

news
  • 24 11 2022

Mala Lîstikê ava

news
  • 10 11 2022

Kurd û perwerdehî

news
  • 17 10 2022

Saqoyê Mehmed Uzun û romana kurdî

Nivîsên Nû
news

Kurdbûna Li Dîasporayê

  • Mîrza Ronî
news

Ji bo Azîz Yagan û kesên wisa difikirin

  • Cemil Oguz
news

Nûdem Durak û Emma Kok

  • Mîrza Ronî
news

Rojbûyîn û 12’yê Rezberê

  • Aytenxan
news

Ji pirsa Murat Bayram bersiveke rast dernakeve

  • Cemil Oguz
news

Kevoka li asîmana Cizîrê

  • Mîrza Ronî
news

Cêwiyê êşê Zubêr Salih

  • Helîm YÛSIV
news

Hebûn, Kakil, Heyîn, Sartre

  • Çorê ARDA
news

Rewşenbîrên ereb û kurd

  • Helîm YÛSIV
news

Gundên Bê Zuriyet

  • Kazim Polat
news

Navê Aqil Gelo ye!

  • Dilşêr Bêwar
news

Du Stran û Varyantek

  • Veysel Vesek
news

Li nav otobusê wêneyê jinika tazî

  • Dilşêr Bêwar
news

RENGÊ ŞÎRÎN Û TARÎ

  • Aytenxan
news

Qezencên ji nivîskariya bi kurdî

  • Helîm YÛSIV
Ev jî hene
ad

'Rê û Rê' helbest derket

ad

Serokdewletê Sûriyê: Me rewşa awarte rakir

ad

Pêşbaziya Helbesta Kurdî ya Ciwanan

ad

Wêneyê rojê: Navê nexweşxaneyê kirin tirkî

ad

Tezkereya operasyona dersînor hat qebûlkirin

ad

Deqeya dawî: Gule berdan navenda giştî ya BDP'ê

Kategorî
  • Nûçe
  • Nûçeyên Çandî
  • Serbest
  • Hevpeyvîn
  • Berhem
  • Çapemenî
  • Spor
  • Dinya
  • Aborî
  • Foto-Nûçe
  • Xêz
  • Portreya Mehê
  • Tenduristî
  • Klîba Hefteyê
3 Roj
news

Dahûrandina “Hêlange” ya Yaqob Tilermenî di warê rê û rêbaza romanê de

  • 29 09 2023
news

Îro Roja Dil e: Emê çawa xwedî li dilê xwe derên?

  • 29 09 2023
news

Şerha gotinên pêşiyan 'Lalezar' derket

  • 30 09 2023
news

Ka pêşî kurdî bikin zimanê xwe yê fermî

  • 30 09 2023

Diyarname

  • Derbarê Diyarnameyê de
  • Têkilî / Contact / İletişim

Nivîskar

  • Aynur Aras
  • Aytenxan
  • Bedran DERE
  • Cemil Oguz
  • Cemîl Andok
  • Çorê ARDA
  • Dilşêr Bêwar
  • Helîm YÛSIV
  • Kazim Polat
  • Mîrza Ronî
  • Omer Dilsoz
  • Veysel Vesek
  • Welat Dilken
  • Zekî OZMEN

Beş

    • Nûçe
    • Nûçeyên Çandî
    • Serbest
    • Hevpeyvîn
    • Berhem
    • Çapemenî
    • Spor
    • Dinya
    • Aborî
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Nivîsênkarên Mêvan
    • Xêz
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAŞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • E-pirtuk
    • Covit-19
    • 2023 Hilbijartin
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2014: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giştî
    • 2011, Hilbijartin

Copyright © 2005-2023 Diyarname