Dîketiya Kurdan
Dilawer ZERAQ
Dîke(tî) (other) têgiheke ew çend geremolî û pê re jî ew çend jî zelal e ku pir bi hêsanî dikare hiþê me ronî bike an jî dikare hiþ li me tev li hev bike û me ji mebesta me averê bike. Gelek caran, gava em vê têgihê ji bo xwe an jî ji bo hin kesan bi kar tînin, em dixwazin wê bikin sedema hatina nasandinê û hîma hebûniyê.
Belê, em Kurd, bi taybetî li bakur, pir dixwazîn werin nasandin. Wekî çawa? Wekî Kurd. Çima? Ji ber ku ji þênbûna komarê bi vir ve ye, ne em ne navê me ne zimanê me ne jî mirovbûna me heye. Belê em hatine neyînkirin û tunehesibandin. Ev yek hema wisa þilfîtazî li rastê ye. Lê jê û pê ve?
Jê û pê ve, rewþ û sepandinên serdestiyê hene û famkirina me ya ji wan sepandinan. Rewþên li me qewimandî an jî em bêjin, sepandinên ku ji alî serdestan ve hatine pêkanîn, serê pêþîn gelemþeya hebûniyê bi me re çêkiriye ku em vê gelemþeyê hem bi xwe re hem jî bi serdestên xwe re dijîn. Ji hêlekê ve em hewl didin ku serdest hebûna me qebûl bikin, me nas bikin û ji bo vê yekê jî tu tiþt namîne em dikin. Ji hêla din ve jî, gelek caran bêhemdî xwe, em bi xwe re dikevin rewþa pirsyarkirina hebûniya xwe. Em li þûna ku li gorî rasyonelîte û aqildariya mêtingeriyê û têkiliya di navbera serdestî-bindestiyê de heyî, bifikirin, radibin bêtir xwe didin ber mirovbûna ku di bin navê humanîzmê de difetise. Û her ku em tê dixebitin, daxwaza me a hatina nasîn û hatina qebûlkirinê mezin dibe û her ku em nayên qebûlkirin, têkiliya me û serdestên me dikeve rengê kirde-tiþteyê. Û ev têkilî li ser xwazê (desire, arezû) xurt dibe û serdest dibin, kirdeya me û em jî tiþteya wan û her ku em hatina nasîn û qebûlkirinê li xwe dikin gelemþe, arîþe geremoltir dibe û serdest bo me dibin heyînên dûredest û hey em di biwara siyasetê de, wekî bêjara (discourse) polîtîk benîþtê xwe dicûn û ji Tirkan re dibêjin; “We em kirin dîke!”
Tirkan em tu carêî nekirin dîke! Naxêr, “Li bakur, tirkan me tu carî em nekirin dîke!”*
H. Millas dibêje, “Îmaj; sînorên hizirîna me aþkera dike. Îmaja dîkeyê, bi zanava me re pêbest e û îmaj nîþan dide ka em dixwazin bibin yekî/e çawa û ev yek bi rêya ka em naxwazin bibin çi, tê nîþandan.”** Di vê raveyê de, tiþtê girîng, ev e; “em dixwazin-naxwazin bibin yeke/î çawa?” Ev yek, hem bi awir û dîtina me diyar dibe hem jî bi yên serdestan. Û ev awir, bi hemû aliyên xwe ve, li ser cudabûna serdestan a ji bindestan ava ye. Serdest ji bo ku xwe bi xwe bidin qebûlkirin, hewceyî hebûna bindestê ne da ku karibin cudabûna xwe ya ji bindestan bidin nasîn û di ser bindestan re xwe heyî bikin. Loma jî Habermas dibêje, “Çi gava çanda piraniyê li kêmariyê bê ferzkirin, wê hingê arîþeya jihevcudabûnê derdikeve holê.”*** Di vê jihevcudabûnê de, qebûlkirina bi her awayî heye ku ew jî bi temamî dibe sedem û bingeha ‘dîketî’yê. Yanî, ji bo ku em karibin behsa cudabûna xwe ya ji tiþtekî, ji heyînekê bikin, divê serê pêþîn em hebûna wî/ê qebûl bikin. An jî divê em -yanî hebûna me- ji alî wê heyînê ve hatibin qebûlkirin. Loma jî, gava em heyînekê qebûl nekin, tu carî ew nabe dîkeya me û gava heyînek jî me qebûl neke em nabin dîkeya wê. Nexwe, em dikarin bibêjin, þert û esasa sereke a ‘dîketî’yê, qebûlkirina hebûna heyînekê û nasîna wê ye.
Îmaja li gorî dîtina serdestan
Herçî hebûna Kurdbûnê ye, bi taybetî di van bîst salên dawiyê de, bi populerbûna gotina ‘dîke’yê, bêjara Kurdan ya polîtîk, benîþtê me yî reþ ê qanikê ji devê xwe avêt û bi xwazeke (arezûyeke) agirpêketî da dû benîþtê spî þîrîn-þekirî û hey di devê xwe de cût. Û ev cûtin, ji hêlekê ve jî mêzgiriyekê (privilege) çêkir ji xwediyên gotinê re. Ji ber ku têgih bi xwe polîtîk e û têkiliya serdestî-bindestiyê di ser vê têgihê re yekser mirovê bindest dike ‘mexdûr’ û ji ber ku tehma ‘mexdûrî’ û tehma ‘benîþtê dîketiyê’ ji hev dixwin û hev diçêjînin, bêjara siyaseta Kurdan pir ji vê tehmê hez kir. Loma jî, bêyî ku têkeve nav pirsyariyekê, gotina ‘hûn hebûna me neyîn (înkar) dikin’ û gotina ‘hûn me dikin dîke’ digel hev bi kar anî û hê jî bi kar tîne. Û her cara ku ev gotin wekî bêjareke siyasî hat bikaranîn, nakokiyên di navbera ‘dîketî’ û ‘hatina înkarkirin’ê de zêdetir bûn û bi saya siyaseta bindestan, serdestan jî ji vê rewþê hez kir û di paþ perdeya têgiha ‘dîke’yê de pêkanînên xwe yên neyînkirinê, tunehesibandinê bi rihetî meþandin.
Nexwe divê em bibêjin, ji ber ku ‘dîke(tî)’ li ser qebûlekê tê sazkirin, berî her tiþtî, hebûna kes, kom û neteweyan ji alî serdestan ve tê qebûlkirin, paþê wek îmaj û peyitandina hebûna serdestiyê, ew kom û netewe tê dîkekirin. Wekî mînak, dîkeyên Tirkan, Yewnan, Ermen û Cihû ne. Ji ber ku hebûna wan, mafê wan, hem wek meþrû hem jî wek qanûnî hatiye qebûlkirin. Lê Kurd, ji sed sal zêdetir e tên înkarkirin û tunehesibandin. Loma jî, çênabe û ne mumkin e ku em rabin ji bo vê rewþa li bakur bibêjin, serdestên me em kirin dîkeyê xwe.
Îcar, heke em car din berê xwe bidin Millas û pênaseya wî ya îmajê bînin bîra xwe, em ê karibin bibêjin; heke em dixwazin bibin dîkeya serdestên xwe, em ê dîtin û peyvên xwe yên heta niha me gotî, bikudînin û îmaja xwe li gorî dîtin û qebûlkirina serdestan saz bikin, ji cûtina benîþtê devê xwe kêfxweþ bin û li ser mesîleke þaþ hey bibêjin, “We em kirin dîkeya xwe!”
Em Kurdê xwe ne ne yê we
Lê na, heke, em dixwazin bibin xwe, divê em ‘benîþtê dîke(tî)’yê ji devê xwe derxînin û ne di ser îmaja me ya li ba serdestên me, lê li gorî îmaja me ya li ba me tev bigerin û xwe wisa qebûl bikin. Wekî siyaset jî dev ji cûtina wê benîþtê berde û bi helwêsteke Fanonîst ji serdestên xwe re bibêje, “em reþê xwe ne, ne reþên we ne û çendî ku hûn wekî serdest hebûna me neyîn bikin jî, em bi neynika xwe hene û em ne dîkeyên we ne.”
* Sernivîs û angaþta derpêþkirina min a di panela “Wêjeya Berawirdî ya Amedê ya Yekemîn” de, (2013) û (bnr; Dilawer Zeraq, Rajena Kurdî, nivîsara: Wekî Biwara Desthilatê; Di Wêjeya Kurdî û Tirkî de Dîke û Nimandin, Weþanên Lîs, 21
** Millas, Herkül. Turk ve Yunan Romanlarýnda Oteki ve Kimlik (Di Romanên Tirk û Yewnanan de Dîke û Zanav), Stenbol. Weþanên Ýletiþim, 2005, 11
*** Habermas, Jurgen, “Oteki” Olmak, “Oteki”yle Yaþamak, (Dîkebûn û Jiyîna Digel Dîkeyê), Stenbol, Weþanên YKY, 1995, 52
Yenî Ozgur Polîtîka