WEHÞÊ-N KEDÎKÝRÎ
Çorê ARDA
“Mirov wehþekî kedîkirî ye”
“Di hemû mirovan de wehþê-n kedîkirî, wehþê-n bejî û wehþê-n hov hene”
Romanivîskar, di vê romana xwe yê dîmenên surreal de, tirsê, wehþetiya mirovan, mêtingehiyê, desthilatdariyê û xewnereþkên groteskî car caran li dar xistiye. Di destpêka romanê de behsa wehþekî mîtolojîk tê kirin, esil ne mîtolojîk e, di nav civakê de tê qalkirin, civak tirseke nediyar li ser gel ava dikin, feqet ev wehþ wehþekî desthilatdar e, peykerên wî li navenda bajêr çikandine. Galegala vî wehþê ji guhekî diçe guhekî din, bi vî awayî di nava gel de bela dibe. Di romanê de serlehengê me Salar e, heman demê þagirtê Mamoste Alan e, keçek mamoste Alan heye û navê wê jî Meryem e. Salar ji keça mamosteyê xwe Alan hez dike. Vê hezkirina xwe jî li ser mezel eþkere dike, ji xwe a trajîk jî ev e, hezkirin û mezel (goristan)… li vî welatê ku Salar û mamosteyê xwe lê dijîn hema hema her tiþt qedexe ye, cihên herî ewledar jî goristan in, bê serok tu kes nikare xwe tev bilivîne, bêserok wehþ jî nikare xwe tevbilivînin, serok bixwe wehþ e, wehþ jî desthilatdarekî dev xwediyê xwe, dev her kesî dike. Pergalek wiha ye ku kes newêre serê xwe rake, tirs ezman nixumandiye, mirov bûye ji siya xwe ditirse. Loma jî carinan wehþ di xew de ye, carinan þiyar e, carinan difilite, carinan jî azad e… Çi çaxa ku Salar diçe dibistanê, lingên Salar wî ber bi peykerê serok ve vedikiþîne, pir û pir ji vî peykerî jî ditirse, a trajîk jî Salar li ber vî peykerî ji diya xwe diwelide, jixwe mîtosa Salar û Wehþ jî ji vir dizê. Îcar ewledarê vî peykerî jî heye, nahêle kûçikek jî li ber peykerî wî bimîze, feqet timî kûçikek tê li ber lingên peyker dimîze, heta ku carekê ewladar bera wî didê û wî dikuje. Îcar çima kûçik diçe di ber lingên peykerê serok de dimîze? Dibe ku kûçik jî wehþê-n desthilatdar dinasin? Çîroka me wisa dest pê dike û didome, heta ku Salar diçe dibistanê û Mamosteyê xwe Alan dinase. Li dibistanê jî her tiþt li gorî desthilatdariyê dimeþe, rêgez û zagonên desthilatdariyê li dibistanê jî derbasdar in, mamoste Alan nikare derveyî van rêgez û zagonan tevbilive li dibistanê. Em werin ser serleheng Salar, Salar bi awayekî derasayî ji diya xwe diwelide, ji xwe çi çaxa ji diya xwe diwelide þûnde ji hêla rihî û mejî ve guhertibû. Salar yekî pir û pir pirsyarkêr bû, loma jî diya wî ji vê rewþa wî ditirsiya, Salar serokan mîna Xwedayan didît. Feqet rojekê Salar, bavî wî, hevalê wî yê dibistanê Hemîdo û peykersaz Aram tên binçavkirin, haya tu kesî jî jê çênabe. Salar ji ber ku tevlî meþa ji bo serok nebûbû, hatibû binçavkirin. Feqet berê berê Mamosteyê Salar, Alan hatibû binçavkirin, heta demek dirêj jî windayî dimîne, paþê giþ tên berdan tenê mamoste Alan nayê berdan, Salar jî dide dû þopa mamosteyê xwe… Welhasil dîsa Salar tê girtin û roman li ser girtina Salar, derûniya Salar, desthilardariyê û wehþên ku di hundirê mirov de razane de didome.
1) Roman du sehneyên wê hene: Ya yekemîn, binçavkirina Salar û mamosteyê xwe ye.
2) Ya duyemîn jî sehneya atolyeya peykerçêker Aram e, carinan Salar, hevalê Salar yê polê Hemîdo li vê atolyê dicivin û nîqaþ dikin.
Dema ku mirov vê romanê dixwîne, serdema 90-93’yan a Tirkiyeyê bi mirovî bibîrdixîne, ji ber ku hemû þertên aniha di vê romanê de diqewime û tê þayesandin wan rojan dide bîrkirin, wê çaxê kî bihata binçavkirin dawiya wan ne diyar bû, desthilatdariyeke wilo aniha di vê romanê de dibore.
Serlehengê me Salar berî ku biçe Beyrûdê ji bo zanîngehê peyamekê dinivîse ji bo Meryemê, feqet vê nameya xwe jî li ser mezel dide wê, jixwe bi vê peyama xwe hezkirina xwe eþkere dike, piþtî Salar diçe Beyrûdê û zanîngehê dixwîne bi þûn de dîsa vedigere welêt, feqet dibîne ku her kesî xwe reþ girêdayî, dibîne seranserê welêt reþgirêdayî, paþê dibihîse ku serok miriye, feqet diya Salar dizanîbû bi mirina serok re desthilatdarî naqede, dizanîbû dê desthilatdarên hîna tundtir û jidyayîtir werin, helbet dema ku Salar vedigere welêt dixwaze hemû hevalên xwe û Meryema xwe bibîne. Salar bi kêfxweþiyekê diçe Atolya Peykerçêker Aram û li derî dixîne, tu kes derî venake, paþê xwe di ser dîwêr re bera hewþê dide, çaxa dikeve hewþê dinêre ku Hemîdo di ser jinekê de ye, matmayî dimîne, piþtî bîskekê bi þûn de bi hev re diaxivin. Bi bihîstina xwedaliqandina Aram re pir û pir xemgîn dibe. Aramê peykerçêker ji ber bêedaletiyê û bindestiyê û serdestiya serok benê xwe bi peykerê serok yê ku wî bi destê xwe çêkiribû girê dide û xwe dadiliqîne, hew xwe radigire û xwe dadiliqîne, bifikirin ku hûn bi zordestiya desthilatdarê xwe peykerên desthilatdarên xwe çêdikin, çiqas dijwar e, çiqas derûniyeke fetîþîst e, derûniyeke patolojîk e, derûniyeke paradoksal e, gelo mirov bi destê xwe peykerê neyarên xwe, dijminê xwe, desthilatdarê xwe, dijminê welatê xwe û xwe çêbike, ma ew ê çawa ne patolojîk be, paradoksal be, fetîþîst be? Dema ku mirov hevdilîniyê pêk tîne çiqas dijwar tê? Daliqandin qelsbûneke gelo an jî rizgarkirina rihê-hiþê bindestiyê ye? Divê di vir de mirov rewþa derûniya gelên bindest, rewþa desthilatdariyê bidahûrîne. Piþtî mirina Aramê pêykerçêker, Hemîdoyê ku li ber destên wî fêrî peykerçêkirinê bûbû bi awayekî hestwarî û bi hêrs li atolyeyê nêrî, bawer nedikir nedixwest bawer bike, hema ji kerba rahiþt çakûçê xwe dest bi þikandina peykerê serok kir, ji ber ku ji ber zordariyê û zilmê peykerê serok çêkiribû Aram, loma jî wehþê di hundirê Hemîdo de tefiyayîbû, ji niþke ve çirisî bû, bixwe hesiyabû, hema di wê kêliyê de dest bi þikandina peykeran giþan kir, desthilatdariya hundirê mejiyê xwe û rihê xwe diþikand, desthilatdarî ji holê radikir. Yanê desthilatdarî, bi hest û mejiyê mirov ve girêdayî ye, tirsa ku xwe li hemû giyanê wî rapêçabû ji holê radikir, tirs û desthilatdarî binpê dikir. Îcar çiqas wehþ di hundirê mirovî de heye? Wehþê-n veketî, wehþê-n ditirs in, wehþê-n þiyar, wehþê-n hov û hwd… Wehþên di hundirê mirovan de xedar in, tirsnak in, esil ji ber ku ditirse desthilatdariyê dikin. Îcar mirov kompleksek e, loma jî her tiþt jê tê, çavkaniya romanê jî hinekî ev e. Wehþên ku di hundirê mirovan de razaye derdixe holê. Esil wehþ jî mirov bi xwe ye. Taliya talî her desthilatdarî paþê jixwe dixwe, dest bi xwarina bixwe xwe dikin û xwe ji holê radikin. Desthilatdar pir tirsonek in, loma jî bi awayekî tund êrîþan dikin, tirsê li derdoran xwe diafirîne, feqet ew bixwe tirsonekên herî tirsnak in. Hemîdo vê tirsê diþkênîne talî…
Salar pirtûkek bi navê “Bav û Kûr” nivîsiye feqet navê xwe yê resen bikar neaniye, li gor desthilatdaran. Îcar di naveroka pirtûkê de qala wênesaz Dalî, J. Paul Sartre û Ehmedê Xanî tê kirin. Desthilatdar jî li van kesan digerin, wan wekî kesên zindî û dijminê xwe dibînin. Îcar we dî bê çiqas desthilatdar bi tirs in û hov in, ji ber ku ditirsin bi hovî tevdilivin. Tirs û hovbûna xwe çawa eþkere dike. Ji kesên tune ditirsin, ji pirtûkekê ditirsin, esil ji zanyariyê, ji xwendinê ditirsin, ma desthilatdar ji çi natirsin gelo? Dema ku Salar tê binçavkirin, ango girtin hesabên van kesan jê tê xwestin, jê dipirsin, te ev pirtûk nivîsandiye, tu van kesan jî nasdikî , ev kes dijberî pergala me ne, dijberî serokê me ne… loma desthilatdar bêtir ditirsin, ji bo ku tirsa xwe eþkere nekin, bi awayekî hovane pergala xwe bi rê ve dibin. Tirs hestek wisa ye her tiþtî bi mirov dide kirin, tirs hesta gumanê di xwe de dihebîne, loma jî desthilatdar bi awayekî gumanî li her tiþtî dinêre. Talî Salar tê berdan, li dû þopa Meryema xwe dikeve, fêr dibe ku zewicî ye û bar kiriye. Paþê mamosteyê xwe dibîne…. Dawiya romanê de jî Salar êdî bi xwe re dikeve diyalogên cur bi cur, bi xwe re dikeve têkiliyên hundirînî, têkiliyên groteskî, paradoksal û hwd. Salar dikeve xewn û xeyalên cihêreng, xwe wekî wehþekî dibîne, jixwe êdî þik bi Salar re avabûye, jixwe þik bi mirov re ava bibe êdî her tiþt li ber çavên wî gumanbar e, þik jî dînbûnê û paranoyakê bixwe re dizeyîne… li dijber neynikê Salar êdî groteskan dibîne, nexweþiyeke derûnî dikeve, ji eza xwe derdikeve vediguhere yekî dinê, di vê duhêliyê de eza wî û eza wî ya dinê pevre têkoþîneke dijwar dikin, talî rewþek paranoyak berbiçav dibe. Wexta mirov li rewþa Salar dinêre tabloya wênesazê spanyol Goya a bi navê “Saturnus” tê bîra mirov, ev tablo tabloyeke derhiþî û Ekspresyonîst e, halbûkî þêwaz û naveroka wêneyên Goya ne Ekspresyonîst in, feqet ev hinekî þibiyaye vê þêwazê, çimkî serdema Goya, berî serdema Ekspresyonîzmê ye. Di tabloyê de bavek lawê xwe dixwe, serê wî hilkitandiye dixwe, encax mirov di derûniyeke paradoksal de be, encax mirov xwe windakiribe, dîn bûbe karibe tiþtekî wisa bike, bûyerek der-êqil e, dij-rih e, dij-hiþ e… mekanê wêneyê me bi rengên tarî hatiye boyaxkirin, bav û kur jî bi rengekî zer hatine boyaxkirin, ango ji mekan bêtirîn xwestiye fîgur û bûyerê berbiçav bike, di rûyê fîgurê me yê bavî de wehþbûna mirovî û di çavên wî de jî hem wehþetî, hem jî piçekî matmayîn û tirs heye. Destên wî yên ku bi nava lawê xwe hiþk jidandiye, xwe eþkere dike ku desthilatdar e, xwe windakiriye. Feqet di tabloya wênesaz Rubens de bêtirîn desthilatdar bûn dixuye ji ber ku di awirên vî bavî de desthilatdarî xwe tam eþkere dike. Lê Rubens heman tablo bi þêwaz û teknîkeke dinê afirandiye. Di tabloya Rubens de, di zarok de êþ û tirs heye, feqet mîna ku zarok ji Xwedê re alikariyê bixwaze wilo li jor dinêre, fîgurê Rubens yê bav Paranoyok welew derûniyeke nexweþ de naxuye, di tabloya Goya de bêtirîn derûniyeke nexweþ, paranoyak heye. Heger wêne bê þîrovekirin mirov dikare hezar tiþtî jê derîne. Taliya talî wehþbûna mirov derxistine holê, wehþên di hundir de razaye eþkere bûye. Mirov encax ew qas xweþik dikare wehþbûna hundirînî derxe holê… loma jî di wehþê hundirê min de wehþbûna mirovî, tirsa mirovî, desthilatdarbûna mirovî nîþanî me kiriye. Pirtir jî tirs û desthilatdarî û têkiliya wan destnîþan kirine. Helbet di bingeha romanê de mêtingehî jî mijara sereke ye. Ji ber ku mêtingehî, desthilatdarî û tirs bi hev re têkil in… Frantz Fanon dibêje ku “Gelên kolonî di kûrahiya rihên xwe de tu desthilatdariyê qebûl nakin, li ser wan desthilatdarî ava bûye feqet nehatiye kedîkirin, biçûkxistine feqet biçûkxistana xwe tu carî bawer nake”* Eþkere dibe ku tu çiqas bindest be jî, talî di cihekî, rihê te bindestiyê, mêtingehiyê, qebûl nake, çawa Hemîdo bixwe dihese û radihêje çakûçê xwe û hemû peykeran diþkîne, ev nîþaneye serîrakirina li hember desthilatdariyê ye, serîrakirina dijber mêtingehiyê ye. Talî di cihekî de cêfîn avê qebûl nake, cêfîna me îcar ya qul dibe, ya jî di ser de diherike, ya ku qul dibe welew di ser de diherike, serî rakirina rihî ye, serî rakirina li dijber desthilatdariyê ye, serîrakirina dijber tirsê ye, dijber mêtingehiyê ye. Çiqas gelên kolonî bindest be jî, çi çaxa derfetê pêxîne, agirê xwe yê azadiyê dadin, timî di qoziyeke hiþê wan de, qoziyeke rihê wan de, rizkarkirin, serîrakirin û netewe heye. Hemîdo bûye sembol û karekterê serîrakirina dijberî tirsê, jixwe divê hedî hêdî tirs bê binpêkirin. Îcar em werin ser têgeha tirsê . J. Krishnamurtî wiha dibêje: “Tirs jê yek di jiyanê de pirsgirêka herî mezin e. Hiþekî ketibe bin bandora tirsê û xwe bi dest ve berdan dê di hundirê tevliheviyê û hevnegirtiyê de bijî loma jî ew hiþ jî ew ê tijî tundî, çelexwarî û êrîþkar be.”** Dixuye ku Salar jî heman rewþê dijî di hiþê xwe de, hiþê Salar tevlihev bûye, ditirse loma jî tirsê konê xwe li ser hiþê Salar raxistiye, tirsê xwe li hiþê wî rapêçaye, ji ber sedema tirsê rewþên çelexwarî, patolojîk, paranoyak dijî, dema ku tirsê desthilatî li hiþ û rihê mirov kire, a wê çaxê mirov dibe hêsîrên xwe, ne yên din, ew dibe hêsîrên eza hiþê xwe, ji ber tirsê êdî ew kesan dadigerin êrîþkaran, di bingeha xwe de êdî tundiyê ava dikin, ji ber ku ditirse êdî vediguhere kesên êrîþkar û tundwarî, heçî desthilatdar jî wilo ne. Ên ku ditirsin bêtirîn tundwar û êrîþkar dilivin. Mînak; dema ku mirovpisîkekê di quncikekê de asê dike, pisîk heman deqê de ji ber tirsê bi nahperûkên xwe êrîþ dike. Tirs û desthilatdarî û mêtingehî pev girêdayîne, bingeha hev ava dikin…
07.01.2019
*Nahletên Li Ser Rûzemînê, Frantz Fanon, Weþan Versus, rp, 58
** Li ser tirsê, J. Krisnamûrtî, weþ, Neynik(Ayna), rp,16, wergêr Anita Tatlýer
- Wehþê di hundirê min de / Helîm Yûsiv / Weþanên Peywend / 2018 / 144 rûpel
Nivîsên Çorê Arda yên ku berê di Diyarnameyê de hatine weþandin:
- LI XWEGERÎNEK
- Êl, Feodalîzm û Leqat
- Kûçikistana Mirovan
- BÎREK MONOLOGWARÎ
- ÞEVÊN NIXUMANDÎ
- SINDOQA HANDA’YÊ
- RIHEKÎ PERDEKIRÎ
- BÊDENGIYEKE QELS