Li Ser ‘Rêyeke Nû’ Lêgerîna Rêçên ‘Rû û Kûr’
Þêxo Fîlîk
Çîroka mînîmal di nav tora edebiyata hemû netewan de çiqas xwediyê cihê balkêþiyê be ew qas jî cihê nîqaþê ye. Çima ku li ezmanê edebiyata me jî çîroka mînîmal stêrkeke geþ bû, çendek berê min dil kir ku li ser çîroka mînîmal gotarekê binivîsim û li ser çend çîrokên mînîmal dahûrandineke ontolojik bikim.
Lowma dema min bihîst ku ‘Rû û Kûr’ jî dosyeyeke mînîmal e, bi armanca ku çîrokeke wê jî dahûrînim û bikim parçeyekî gotarê, min hema navê wê li ba xwe, li listeya ‘pirtûkên divê bên xwendin’ nivîsand. Bi vî hawî him gotar wê pê dewlemend bibûya him jî minê ser navê xwe ‘xêrhatinek’ li nivîskarekî tirk ku piþtî temenekî navsale derî li ser edebiyata zimanê xwe yê zikmakî vedikir bikira. Lê piþtî ku min dest bi xwendina pirtûkê kir, pirtûkê înyad kir ku bi tena serê xwe bibe mijara gotarekê. Ew ket serê min jî ku pirtûk bi tena serê xwe bibe mijara gotareke xweser. Lewre beriya ku pirtûk ji hêla teknîka ku pê hatiye nivîsîn were nirxandin, divê pêþî çend meseleyên dîtir zelal bibûna.
Nivîsên danasînê yên li ser berga piþt pirtûkan ji pesinandin û werimandinekê wêdetir ne tiþtek e. Lowma divê ji xwendevên re nebin referansa kirîn û nekirîn, xwendin û nexwendina pirtûkê. Tevî ku haya min ji vê hebû dîsa jî wekî ku ji min re bûye xisletekî xirab, bêyî hemd bala min çû ser nivîsa berga piþt. Hinekî jî bi bêzariya ku ezê dîsa heman hevokên klîþe (kitêbeke din li kitêbxaneya kurdî zêde bû) yên weþanxaneyan li ser berga pirtûkê bibînim min pirtûk çerx kir. Mam þaþ! Vê carê ew hevoka mîna tîpên antîpatik ku meriv dihere ku derê ew jî li wir e na, lê tiþtine din ên xweþik û xemilokî nivîsandibûn; “Paul Auster dibêje, ‘tenê kesa/kesê dikare çîrokekê vebêje çîrokekê dijî.’ Çîrokên mînîmal ên Alî Duran Topuz ji nava vê zanînê olan didin. Hûr dibin, gir dibin, li mêrgên qeþimî germ diveniþin.” Nivîs bi vî hawî didomiya û bi heman tewrî dipesand û diwerimand pirtûk û nivîskarê wê. Ji ber ku -wekî ku li jorê jî hatiye gotin- yekane sebeba hebûna van nivîsan jixwe pesinandin û werimandin e, heta vê derê problemekê xuya nedikir. Lê ber bi dawiyê ve hevokeke ku ji pesinandin û werimandinê vediqete û bêhtir wekî îdîayeke têra xwe heyî bejin dida; “rêyeke nû ye di çîroknûsiya Kurdî de…” Belkî jî ev gotin bû, ya ku nehiþt ez li cihê xwe bitebitim û bi bayê bezê berê min daye ciyekî xewle ku dest bi xwendinê bikim. Lewre wisa xuya bû wê çûna min a malê bi derengî keta û kurm di mêjiyê min de dixilxilîn; heqet çi ye gelo ew rêya nû? Ew rêya nû ku ji klasîkên kurd heta Hawarê, ji Hawarê heta Nifþê Rewþenê û ji Rewþenê heta roja îro tu nivîskarekî kurd bîr nebirî û birêz Topuz pê rabûyî? Digel ku a niha pirtûk qediyaye, hê jî tênegihîþtime û bi dilekî pak û paqij dipirsim; heqet çi ye gelo ew rêya nû?
Ez hê mîna gêjgeleyan li sikakên paytexta hêviyên xopan li bersiva vê pirsê digeriyam ku birêz Zinarê Xamo mîna Xizir xwe gihand hawara min (2); “Cara Pêþî ye çîrokên wiha kin dibînim û jê tahm û lezeteke mezin digrim. Ne di kurdî de, ne di tirkî de û ne jî di swêdî de min tu carî çîrokên hewqasî kin, lê bi qasî wê jî xweþ, manîdar nedîtiye. Ev, di çîrokbêjiyê de stîleke nuh e. Di qada çîrokê de ev stîl hêjaye bibe ekol(…) Mayakovskî jî bi stîla xwe þopek nuh vekiribû û ji bo gelek þairan bûbû rêber û numûne. Stîla Alî Dûran Topuz jî tiþtekî nuh e.”
Her çiqas nivîsa li ser bergê ew ‘rêya nû’ bi kurdî dorsînor kiribe jî nebe ku bersiva pirsa min (çi ye gelo rêya nû) gotara Xamo ku ‘Rû û Kûr’ di dinyayê de wekî ‘rêyeke nû’ nîþan dide bi xwe be? Haya min ji dinyayê tune lê heke ji ‘rêya nû’ qesta berga pirtûkê -wekî ku birêz Xamo îdîa dike- di kurdî de ceribandina çîroka mînîmal be, bersiva vê bi herkesî ve eyan e; di kurdî de çîroka mînîmal ne rêyeke nû ye. Hema çend navên ku tên bîra min (3); Lokman Ayebe (4) di Kovara W de carinan çîrokên mînîmal ên têra xwe jidiyayî dinivîsandin, berhema Weysel Tirpan a bi navê Lîlav (5) bi temamî ji çîrokên mînîmal pêk tê, Îrfan Amîda di Þopa Neþûþtî (6) de bi wê zimanê xwe yê têr hêmayî beþek ji çîrokên mînîmal re jî veqetandiye, Kovan Baqî hem di Kovara W (7) de, hem jî di pirtûka xwe ya bi navê Bêexlaq (8) de cih daye çend çîrokên mînîmal ku meriv di her hevokekê de vediciqîne. Heta çend çîrokên Bajar Mîrzeman (9) û yên Berfo Barî (10) jî -bi ya min- dikevin nav sînorên mînîmalê. Lowma ne mimkûn e ku weþanxaneyê xwestibe bibêje ‘destpêkerê çîroka mînîmal a kurdî.’ Teqez tiþtekî din e ev rêya ku Topuz li çîroknûsiya kurdî zêde kirî, lê çi?
Heke mesele berhevkirina çîrokên gelêrî û bi vî awayî parastina devoka Qoçkirî be, ezê bikim ku bejna xwe li ber vê xemxuriyê bitewînim lê arîþeyeke din a muhîm nahêle; berhevkarî nakeve qada edebiyata modern û lowma wê tiþtek (di vî warî de) li çîroknûsiya kurdî zêde nekiribe. Hebe nebe wê karekî berhevkariyê hatibe kirin ku ev ji aliyê zexmetkêþî û xemxuriyê ve sê-çar qatan ji çîroknûsiyê çêtir e. Lê problem ew e ku berhevkarî jî di kurdî de ne ‘rêyeke nû’ ye û bi ser de di pirtûkê de peyva ‘berhevkirinê’ qet derbas nabe.
Belkî jî ‘çîrokên gelêrî bi vegotineke modern nivîsandin’ be ji ‘rêya nû’ qest. Vê carê ev pirs li ber pozê meriv bel dibin; 1. Nexwe ka pêþgotinek? Ka ravekirinek, destnîþankirinek? Bêyî ku pêþgotinek li ser bê nivîsandin an jî bêyî ku bê destnîþankirin ku bingeha van çîrokan xwe dispêre meselokên gelêrî, li ser navê xwe weþandin li ku dera dinyayê heye? Ev yek. Ya diduyan, ‘Ardû’ya Hesenê Metê (11) jî ji çîrokên gelêrî pêk tê û Hesenê Metê jî bi vegotineke modern nivîsiye û çap kiriye. Li ser bergê jî “Ji kurteçîrokên gelêrî, Nivîsende; Hesenê Metê” nivîsandiye. Negotiye ‘berhevkar’ jî negotiye ‘nivîskar’ jî, peyva ‘nivîsende’ li gor þert û derfetên wê demê guncaw dîtiye û ev nav li karê ku kiriye daniye. Hem destniþan kiriye ku ev çîrok çîrokên gelêrî ne, hem jî li ber navê xwe ‘nivîsende’ nivîsandiye. Ev jî têrê nekiriye pêþgotinek li ser nivîsandiye ku ev ne malê wî bi xwe ne lê milkê bav û kalan e. Topuzê ku xwe wekî ‘berhevkar’ nabîne an jî weþanxaneya ku berê jî jixwe berhemeke vî tewrî çap kirî -Ardû jî ji weþanxaneya Avesta derketiye- gelo çima hewce bi vê nedîtine? Bi qasî ku ji kurtejiyanê pê dihesim Topuz ne kesekî dûrî edebiyat û nivîsandinê jî…
Armanc ne ew e ku kesek, hinek bi tiþtinan werin îtham kirin. Belkî egereke maqûl a van hemû pirsan hebe lê em nizanibin. Jixwe pirsîn jî ji ber wê nezanînê ye. Wekî xwendevan û xemxurekî edebiyata kurdî divê heqê me yê pirsîna van pirsan hebe.
Ji ber ku pêþgotinek an jî destnîþankirinek tune em van çîrokan wekî ku yê birêz Topuz in qebûl dikin. Lê balkêþ e -hûnê li jêr mînakan bibînin- hema hema hemû çîrokên ‘Rû û Kûr’ jî diþibin meselokên ku di nav civatan de tên gotin. Bêhna çîrok/meselok/çîrçîrok/klamên gelêrî ji hemû çîrokan tê û dîsa ecêb e ji wan hinek li herêma me hê jî tên gotin û tên zanîn. Sermeseleyê çîroka bi navê ‘Xengên Mirinê.’ Çîrok bi vî hawî ye;
(Ji ber ku bi devoka Qoçkirî ye, îhtîmala ku wê hin peyv neyên fêhm kirin, min di nava kevanekê de wateya wê ya berbelavtir nivîsandiye. Ango peyvên di nava kevanekê de min lê zêde kirine ku peyva devokî rave dike)
Xengên (xweng, xwîþk) Mirinê
Gotin, Þahsenemê ne zav-zêçên (zarûzêç) xwe nas kirin ne mêrê xwe, caran wer dibû? Gotin Þahsenem gotiye, “Law û qîz ji piþt. Mêr ji xelkê. Ez ê çitan (çawa) bibînim carek din birayê xwe?”(R.79)
Kesekî ku vê meselokê nizanibe, ne mimkûn e ku tiþtekî jê fêhm bike û zanibe ka li vê çîrokê çi serêþan e. Ev meselok li ba me (herêma Semsûrê) jî heye û hê jî wexta ku þor tê ser þorê, tê gotin. Meselok bi kurtahî wiha ye; Dibê rokê paþakî zalim kula reþ pê de hatiye. Çûye cem remildar, remildêr gotiye dermanê vê kulê mêjiyê mêran e. Divê tu mêjiyê mêr (an jî lawekî) bi kula xwe bidî. Rabûye vî zalimî ferman derxistiye ku çiqas mêr/law hebin derxin hafa wî. ‘An na’ gotiye paþa ji eskerên xwe re ‘di þûna wan de ezê mêjiyê we derxim’ Esker çûne û bi nav malan ketine. Çûne li kîjan deriyî xistine mêr tune. A soxî çûne ber deriyekî ku jinek, mêrê jinikê, birayê jinikê ku wê þevê hatiye mêvandariya wan û lawê jinikê yê sê salî li ser þîvê ne. Ji jinikê re qala meseleyê kirine. Jixwe jinikê berê zalimtiya paþa dizanibûye, lowma hewce nekiriye jê re bibêjin ‘heke tu li ber xwe bidî….’ Zaniye ku xelasî tune, xwe avêtiye bextê eskeran û gotiye ‘nêzikî birayê min nedin wekî din tiþtekî ji we naxwazim.’ Gundî þaþ maye. Gotine keçê te mêjiyê xwe çeliqandiye çi, wer dibe qey? ‘Na’ gotiye. ‘Mêr xelk e dawiya dawî. Û ez dikarim mêrekî xwe yê din bikim, ku min mêr kir zarokên min jî wê jê çêbibin. Lê ezê jixwe re birayekî din ji ku bibînim careke din?’ (Çavkanî; Xana Qelender, Gundê Qirxiliyê, Semsûr)
Pirs ev in; ý. nivîskêr çi li vê meselokê zêde kiriye ku ev xebat ji berhevkariyê derkeve û bibe berhemeke modern a aîdê nivîskêr? Çima navê wê nebûye xebateke berhevkariyê lê bûye çîroknûsiya modern? Ku tiþtek lê zêde kiribûya jî ma nediviyabû ev bi awayekî bihata destnîþankirin, bihata daxuyandin? Ev xemsarî wê bi çi navî were pênasekirin? Pênaseya Osman Sebrî tê bîra min ji niþke ve; dizê rezê xwe! Jixwe hûn jî pê dizanin Apê Osman ê gorbihûþt yekî çiqas þorçort e, lowma em hinekî binermijînin û wekî xelkê jê re ‘întihal’ bibêjin. Ev peyva tehmsar min her bi berhemên nivîskî bihîstiye; Filankeso ji pirtûka bêvankeso întihal kiriye, dibêjin. Lê meselok/klam/stran/gotinên pêþiyan… kelepora devkî bêyî çavkanî, bêyî pêþgotin û hwd weþandin dikeve çi kategoriyê ez bi xwe nizanim. Di dinyayê de mînakeke wiha heye an tune ji wê jî ne agahdar im. Tenê, mîna xewnên þevan tê bîra min, carekê digotin Sheaksparê navdar jî hin meselokên gelêrî wekî ku malê wî bi xwe bin li ser navê xwe çap kirine. Xwedê zane afirînerê berhema navdar Harry Potter birêz Joanne Kathleen jî hebû. Wê jî bêyî destnîþankirin romana xwe spartiye çîrokeke gelêrî ya bi navê ‘Kasika Pîroz/Kutsal Kâse.’ Xêr û guneh li stûyê yê gotî, haya min ji van tune lowma jî ji bo Topuz ezê pênaseyekê nekim, nikarim bikim. Ev yek bû.
ýý. Kanî kirasê wê yê modern? Þilfûtazî naxuye ku meselokeke gelêrî ye?
ýýý. Di vê çîrokê de rêya nû çi ye?
Çîroka din; Genim û Biratî, navê çîrokê ev e û bi vî tewrî ye çîrok;
Du bira li ser xonçê (masaya biçûk a xwarinê) seba parikî goþt bi hev ketin. Dapîr gêþt (gêhiþt) wan ew li hev hanîn. Paþê ji futeya xwe kîsikek derxist, ji kîsik jî hebik genim vavêrt û girt kefa destê xwe, nîþanî zaran da û got; “Ka win (hûn) rind sêrê bikin (lê seyr bikin, lê binêrin), li ser vî hebî mora Xadê (xwedê) heye. Xadê gotiye her nîvik (nîvek) ya xeng (xwîþk, xweh) û birayikî ye. (R.90)
Ev jî çîrokeke mîtolojîk a kurdan e. Li herêmên din ên kurdan heye tune nizanim lê li ba me, di nav kurdên elewî (qizilbaþ) de meselokeke mitolojik ê berbelav e ev. Seba ku heba genim ji du nîvan pêk tê û her du nîv jî bi qasî hev in, wekî hev in, kurdan ev xisûsiyeta heba gênim, wekî nîþeneya wekheviya xwiþk û birayan, wekî parvekirina bi heq a di navbera xwiþk û birayan de þîrove kirine. Wekî mîtolojiya Pepûgê, ya sêvê ku li ser Feqiyê Teyran tê gotin an jî ya Sîmurgê ev jî mîtolojiya gênim e.
Di nava nivîsekê de heke hewce pê hebe, jê çêtir tune ku meriv bi gotineke pêþiyan bandora gotina xwe zêde bike. Lê gotineke pêþiyan bi serê xwe dibe çîrokeke mînîmal?
Ruqa dîn got
Rok tê dew dibî çurtan, caw dibî kutan, þerm dibî þerma camêran, eyb rûdinî serkoþeya dîwanan. Bi hîmmeta Xadê ezê neminim wê royê. (R.81)
Li herêma me jî wexta ku yek edetekê xira dike, qaîdeyeke ku civak wê wekî ‘tabû’ dibîne bin pê dike ev gotina pêþiyan tê gotin. Sermeselê wexta ku keçikek li derve, li ba xelkê bi dergistiyê xwe re pir zêde eleqedar bibe, pê re bikene, biaxive jinek hema berê xwe ji wê ‘þermê’ diguhere û di ber xwe de dimilmilîne “Neheq negotine; Ro’kê were dewê bibe çirtan, paçê bibe kitan, þermê rûne serkoþeya cimatan, þanê em nemînim li wan royan.”
Çend çîrokên din ên bi vî tewrî jî hene lê dem û derfet rê nade ku em li ser hemû çîrokan yeko yeko bisekinin. Lowma em jî berê xwe biguherin.
Heta vê derê tiþtên ku hatin gotin di derheq isûla pirtûkê de bûn, em hinekî berê xwe bidin naverokê; Çend xisûsiyetên qarekterîstîk a çîroka mînîmal hene. Ji wan a herî bingehîn jî ew e ku çîrok xwedî vegotineke tîr be. Ango ya ku çîroka mînîmal heyî dike vegotin û wateya wê ya tîr û kûr e. Di vê pevgirêdanê de çend çîrokan dinivîsim, nirxandinê bila herkes bi xwe bike. Ji ber ku pîvana ‘tîr’bûna herkesî dibe ku ne mîna hev be.
Nifira Ap Nîhat
Ap Nîhat goþt nedixwar. Kar û berxan re, têr û turan (teyr û tilûr) re heval bû. Gund vê re heng dikir (gundiyê henek pê dikirin), tu merû yî (meriv) an mî yî? Wî qe dilê xwe teng nedikir, digo, “yê we can e yê wan can nîn e, xwezî ez jî wek mî û bizinan bêgune bûma.”
Bav û apê wî carekî bi zorê mirîþkek þerjêkirin danê. Got “li vê dinê ez xatirê we naffirînim (we naþkînim), lê win (hûn) ku hatin cenemê (cehenemê) ezê guneyê (gunehê) vê mirîþkê li wistiyê (stûyê) we herduyan darda kim.” (R.66)
Stembol
Þeþ mehan ma û vegerî, “min zanî stembol çi ye” got, “merû (meriv) pirr e merûtî (mirovahî) tune.” (R.69)
Dapîra Resûl got
Herkes dimirî lê wek nanê ser sêlê cîger tê patine sebeba gêncan.(R.64)
Xebera Aliþan Beg
Xeber gêþt gundan ku Aliþan Beg li Macîran (Îmranlý, qezeya sêwasê) hatiye kûþtin. Zûrzûr ket nav çiya û goman. Mora mirinê ket hemû devan. Piþtî bêdengiyek dirêj Pîra Zerbo serê xwe rakir û got; “Hêfa Qoçgirî, kî ma ku tora Alîþan Begê bide caba hikûmatê” (R.82)
Di vê pevgirêdanê de binêrin; Qere Ferro (R.16), Rabergerîna birakujek (R.18), Dilê Cano Beg (R.19), Huliya girtî (R.21), Tîfo dergîst (R.22), Pirsê bûdelakî (R.24), Mar û hesp (R.29), (…)
Hin çîrok ji aliyê teknîkê ve jî seqet in. Li ser navê hemûyan yek; Di çîrokê de xwarzî û birazî li hev þaþ dibin. Çîrok ev e;
Pilaqên keko û dilê xwarzî
(Çîrok bi kurtahî wiha dest pê dike; Keko ji Stenbolê tê ku hûr-mûrin bi xwe re anîye û tê de pîqabek û du sê pilaq jî hene)
Sibekî (sibehekê) xwarzî du pilaqên Keko firrandin. Dê ku du þamarên kevirîn lêxistin, Keko ket hundir. Du pilaqên din dan dest lîwik (lêwik) û got, “jina birayê min, wî dudu firrandin ez çaran dikirim” te çima biraziyê min girî xist? (R.50)
Bala xwe bidin peyvên tarî û binxêzkirî. Di serenavê de ‘xwarzî’ ye. Paþê Keko ji diya lêwik re dibêje ‘jina birayê min.’ Û dû re lawik dibe ‘birazî.’ Ku lawik ne ji têkiliyeke ensest be, (birayê Keko û xwiþka Keko bi hev re nezewicîbin) ev ne mimkûn e. Yan nivîskar xwestiye mesajeke sublîmînal bide, yan pir di bin bandora Elif Þafakê de maye, yan çîrokeke pir kûr e û feraseta min tênegêhêþtiye, yan jî çîrok seqet e.
Li min meraq e;
1- Heke ev dosya bi tirkî bihata pêþiya birêz Topuz (weþandin li dera hanê) wê ev pirtûk bixwenda?
2- Ji giregirên edebiyata kurdî ku heta niha bi du gotinên ‘ne ji dil be jî’ dilê nivîskarekî kurd xweþ nekirine bigire, heta siyasetmedarên kurd ku haya me jê tune bû ku vî çendî kurdî dixwînin û þopînerên edebiyata kurdî ne, çima ev berhem ew qas pesandin û kirin ku bigêhînin ezmanê heftan? Çi dihat xelatkirin?
‘Rêya nû’ li ‘Rû û Kûr’ û ‘Rû û Kûr’ jî li me hemûyan bimbarek be. Aqûbeta Harry Potter û Sheaskpare lê be.
1. Ji bo pirtûka ‘Rû û Kûr’ bnr; Ali Duran Topuz, Rû û Kûr, Avesta, 2018
2. Ji bo gotara Zinarê Xamo bnr; (http://zinarexamo.blogspot.com/2018/10/cirok-kin-in-le-tisten-dibejin-pir-kur.html#more)
3. Bêguman yên ku beriya van navan û piþtî van navan çîrokên mînîmal weþandine jî wê hebin. Navên ku hatine nivîsandin tenê yên ku haya min jê heye, yên ku min xwendine.
4. Ji bo Lokman Ayebe bnr; Kovara W, hêjmar 35, Sermawez-Berfanbar 2010, rpl;14
5. Weysel Tirpan, Lîlav, Avesta, 2016
6. Îrfan Amîda, Þopa Neþûþtî, Lîs, 2005,
7. Ji bo Kovan Baqî bnr; Kovara W, hêjmar 35, Sermawez-Berfanbar 2010, rpl;80
8. Kovan Baqî, Bêexlaq, Na, 2012,
9. Bajar Mîrzeman, Evîntirþ, Belkî, 2009
10. Berfo Barî, Erojen, Na, 2015
11. Hesenê Metê, Ardû, Avesta, 2001