Zimanê kurdî bingeha felsefeya heyînatiyê ye
Þengul Ogur
Mijara me her ziman bû, niha jî ziman e û dê tim ziman be. Bila ev wisa bê zanîn! Loma ev têgeh e, a ku sînorê heyina me diyar dike.
Ev ziman e a ku min ji "heyam"an, ji "heyîn"ên di heyaman de "hay"dar dike.
Pêþî kîja "he"bû? Heyam an heyîn an jî hay?
Ku em materyalîzmê ji xwe re bingeh bigirin, emê bi aramî bikaribin bibêjin ku a pêþîn heyîn bû. Piþtî ku heyîn bû "he", em bi hebûna wê "hay" bûn û bi vê haybûnê jî "heyam" hate pê.
Naxwe di hiþ û bîra kurdî de heyam, heyîn û hay sê têgehên bi hev ve girêdayî ne û çeqlên ji heman qurmê ne.
Ku em tirsa xwe ya ji nezaniyê tê pê hindik be jî bikaribin ser xwe bavêjin û hewl bidin van her sê têgehan vekolin em dê bigihîjin van encaman:
Zimanê kurdî zimanekî felsefîk e û bingeha felsefeya hebûnîtiyê ye. Zimanê kurdî balê dikiþînê ser "heyîn"ê û me haydar dike ku "hay" (agahî, zanîn) ji heyînê tê, lê ne ji tiþtekî din. Yanî zimanê kurdî heyînê dipêþîne û ji heyînê wêdetir, li piþt heyînê li tiþtekî din nagere. Zimanê kurdî dibêje, hay (agahî, zanîn) ji heyînê tê û dibêje, heyîn bi xwe zanîn e. Yanî ku mirov ne haydar be, mirov ne he ye. Ji bo ku mirov haydar bibe divê mirov heyînê bizanibe; loma "hay" ji heyînê tê.
Piþtî ku me, pir kêm be jî, di zimanê kurdî de têkiliya heyîn û hay/heyê vekola, niha vêca em werin li ser "heyam"ê hinekî rawestin.
Gelo çawa çêbûye ku vaca zimanê kurdî têkilî di navbera heyîn, hay û heyamê (zeman) de daniye? Di zimanê kurdî de têkiliya heyîn û heyamê çi ye? Têkiliya hay û heyamê çi ye?
Bi rastî pirsine zor in. Ne hêsan e ku mirov bikaribe van pirsan bibersivîne.
Gelo kî kê di xwe de dihewîne? Heyam heyinê yan heyîn heyamê di xwe de dihewîne? An jî a ku heyîn û heyamê her duyan jî di xwe de dihewîne hay (bîr, agahî, zanîn) a me ya ji heyînê ye?
Me got ku, hay ji heyînê tê. Naxwe ne pêkan e ku hay, heyam û heyînê di xwe de bihewîne.
Ma heyîn û heyam? Gelo ku heyîn nebe, heyam dikare hebe? Ku haya me ji hebûnê nebe, yanî wekî heyînên ku heyînê têdigîjin em ne hebin gelo tu wateya heyamê dimîne?
Wisa tê xuyakirin ku di hiþê kurdî de heyam li du heyîin û hayê tê. A ku heyamê "he"dike "hay"a me ye (bîranîna heyînê heyamekê he dike).
Naxwe di kurdî de "heyam" bi têkiliya heyîn û hayê tê pê. Ma ji xwe heyam ne gerdûneke ji heyînan miþt e? Ma em dikarin heyameke bê heyin biramin? Ku em nikaribin heyameke bê heyîn biramin em nikarin jê hay jî bibin û bo wê jî heyam nikare he bibe û ne he ye jî di sêwirandike bi vî rengî de.
Hay ji kurdî hebin; loma ew haya heyîn û heyamê dide.
Nîþe: Têkiliya hey'/hay'ê (haydar bûn, agahdar bûn, zanîn) û hey-am'ê (zeman, dem) bi heyînê re he ye. Ne ku bi awayekî lê rasthatinî ev her sê têgehên bi he'yê dest pê dikin. Ku hûn bala xwe bidinê di kurdî de heyn û heyam tên heman wateyê. Gelo þibîna heyîn û heynê (heyam, zeman) ramana, bi awayekî lê rasthatinî þibîna tîpên ku wan pêk tîne bi me re çê dike an ramana, bi awayekî zanebûn ev peyv hatine avakirinê, bi me re çê dike?
***
Nivîsên Þengul Ogur ên ku di Diyarnameyê de hatine weþandin:
- Rîskên li zimên xwedî derketinê
- Ji Konferansa TZPKurdî "Bang" derket
- Feqiyê ku bi Cizîrî re hevaltî kir kîjan Feqiyê Teyran e?