• Rûpela Pêþî
  • Hilbijartina Herêmî 2014
  • Hilbijartina Herêmî 2009
  • REFERANDÛM - 2010
  • Hilbijartin 2011
  • Rûpela Pêþî
  • NÎQAÞ

Li ser nîqaþên alfabeya Latînî û Erebî ya ji bo kurdî

Dîrok : 25 09 2012 | Beþ :

NÎQAÞ

 

Mihemed Jiyan 

Mijara alfabeyê bi serê xwe meseleyeke zêde tevlihev û têra xwe biarîþe ye. Bêguman nîqaþên alfabeyê/alfabeyan di hemî zimanên bêdewlet û bêstatu de girîngtirîn û sereketirîn nîqaþ in. Lewra ew zimanên bêdewlet, ne xwedî dezgehekê ne ku li ser xalekê biryarê bide û ev biryar ji teref her kesî ve were qebûlkirin û bi vê qebûlê jî dawî li nîqaþên bi vî rengî bînin. Lê dema ku ew dezgeh tunebe alozî û pirsgirêkên li ser vê yekê aloztir dibin.
Meseleya alfabeya/alfabeyên Kurdî jî ev nêzî sed salî ye ku tê nîqaþkirin. Bi qandî ku em dizanin û jê haydar in, ev nîqaþ hêj di kovara Rojî Kurd de hebûye. Yek ji wan ew e ku Abdullah Cevdet, elfabeya Erebî ji bo zimanê Kurdî têr û guncan nedidît. Herwiha em ji hewldanên Tewfîq Wehbî haydar in ku dixwest alfabeyeke nû ji bo zimanê Kurdî çêke.
Yanî ev mesele hê di zemanê Osmaniyan de ku bayê Rojavayê li alema Îslamê bi awayekî gur diweziya bi þeklekî ciddî dihate rojevê û rewþenbîran fikrên xwe yên li ser vê meselê dianîn ziman û dinivîsandin. Elfabeya Erebî ya ku Xelîl Xeyalî Motkî ji bo Kurdî çêkiriye jî, meriv dikare wekî encamekî vê rojevê û vê nîqaþê binirxîne.
Ji wan deman heta roja îro ev nîqaþ her berdewam e û dê her berdewam be. Lewra  meseleya ziman tu demê ji siyaseta rojevê  dûr û xweser nemaye/namîne. Her wextî girêdayî siyaseta demê û rewþa Kurdan, meseleya ziman jî bûye/dê bibe dabaþa nîqaþ û gengeþiyan.
Sedemê bingehîn yê daxwaza Abdullah Cevdet û kesên wekî wî yên ku dixwestin alfabeya Kurdî ne Erebî, lê Latînî be; bi temamî ne ilmî û zanistî bû. Belkî zêdetir siyasî û polîtîk bû. Lewra wan jiyan û modeleke Rojavayî diparast û dixwestin ku bi her awayî biþibihin Rojavayê. Herwiha dixwestin ku xwe ji paþeroja xwe biþon û rûpeleke nû  li ber xwe vekin. Meseleya alfabeyê jî tenê  yek ji van hêmanan bû. 
Helbet Mistefa Kemal jî ne ji ber heyraniya Latînan (jixwe ev alfabe jî ya Fînîkeyiyan bû) an jî guncanbûna alfabeya Latînî ji bo zimanê Tirkî, þoreþa herfan/alfabeyê çêkir. Alfabe, yek ji çend nîþaneyên reddkirina mîrasa Osmanî bû. Ev þoreþ jî wekî encamekî vê polîtîkayê pêk hat.
Helbet ez naxwazim bêjim ku nîqaþên alfabeyê bi temamî siyasî û polîtîk in û qet kesên ku ji hêla ilmî û zanistî ve li serê kûr bûne tunin. Bêguman kesên ku ev mesele ji hêla ilmî, zanistî û zimanzanînê ve þîrove kirine û nirxandine jî pir in. Lê rastiya eþkere ew e ku mesele zêdetir siyasî ye.
Çawa ku guherîna herfên dewleta Tirkan ji Erebî bi bal Latînî ve di encamê siyasetekê de be, bicihbûna alfabeya Latînî piþtî ya Erebî di Kurdî de jî encamê þert û mercên siyasî ye/bû. Jixwe, reva ji vê rastiyê ne mumkin e û hewldanên li ser redda vê yekê jî beyhûde ne.
Xala ku ez dixwazim balê bikþînim serê ew e ku mijara alfabeyê ji siyaseta rojevê cudatir nayê nirxandin.  Ji ber wê ye ku di roja îro de jî yek ji rojevên me yên herî muhîm alfabe ye. Herwiha  nîqaþên li ser alfabeyê ne.  
Rewþa ku em îro pê re rûbirû mane û munaqeþeyên li serê berdewam in jî girêdayî siyaseta soranîparêzan e. Lewra soranîparêz dixwazin seyreta xwe ya li ser Kurmancan binecih bikin û serdestiya xwe baþ bidin sepandin.
Wekî em dizanin seytera Soranan û zaravayê Kurmanciya Jêrîn li ser Kurmancan û Kurmanciya Jorîn, li Kurdistana Baþûr ji wextekî dirêj û ber bi vir ve berdewam e. Li ser vê meseleyê û ji bo çêbûna zimanekî hevpar di nava Kurmancî û Soranî de, heta niha gelek civîn hatine kirin û gelek komîsyon hatine avakirin. Lê tu civîn heta niha bi musbet encam nedaye û tu komisyonê karê xwe bi rêk û pêk nemeþandiye.
Rastiyeke din a girêdayî vê mijarê ew e ku seyreta Soranan a li ser Kurmancan, bi dilê her du dewletên cîran; Tirkiye û Sûriye bû. Lewra Kurdên di bin dagirkeriya wan de dijiyan, bi piranî Kurmanc bûn. Dewleta Tirkan bi awayekî eþkere diyar kiriye ku divê li Kurdistana Baþûr zaravayê fermî Soranî be û alfabeya Erebî di perwerdehiyê de were bikaranîn. Lewra divabû têkiliya Kurmancên Baþûr û Bakur bihata birrîn û neþiyaban têkiliyeke baþ bi hev re deynin. Dema ku li Baþûr herfên Erebî û li Bakur jî herfên Latînî werin hînkirin û ew di pratîkê de ew bêne bikaranîn, dê têkilî zeîf be. Herwiha dema seytera Soranan li ser Kurdistana Baþûr zêdetir be, dîsa wê pêwendiyên Baþûr û Bakuriyan qels bin.
Ev daxwaza dewletên cîran ên dagirker her demê bi dilê Soranîparêzên me jî bûye û wan jî ev wekî firsend û derfeteke nedîtî bi kar aniye. Hem di siyasetê de û hem jî di perwerdehiyê de Soranan tu demê bi çavên muxatebiyê li Kurmancan û li Kurmancî nenêriye. Ew her demê wekî zaravayekî biçûk ê girêdayî xwe dîtine. Xwestine ku her demê ew serdest bin û Kurmanc jî li pey wan bimeþin. Þexsiyetên xuyayî yên Soranan ji gotin û eþkerekirina vê yekê pêxav nekirine.
Ev daxuyaniya dawî ya li ser  navê  “Grûpa Inîsyatîv ji bo Parastina Zimanê Kurdî”[1] ku bi temamî ji þexsiyetên Soran pêk tê jî gaveke ber bi wê daxwaz û armanca Soranîparêzan e. Lewra zimanê  daxuyaniyê û argumantên ku ji bo binecihkirina îddiayê têne parastin hemî jî, hukumraniya Soranî rewa dikin.
Ji ber ku ev mijar li baþûrê Kurdistanê tê nîqaþkirin û li wê derê jî dezgeheke Kurdan ya ku karibe qerarekê bide û wê qerarê pêk bîne heye, ehemmiyeta wê gelekî zêdetir e.
Di daxuyaniyê de ji argumantên ku têne parastin yek ew e ku tê gotin: “Hezar sal e bi vê elfabeyê tê nivîsandin û ji sedî %85 berhem jî bi vî zimanî hatine nivîsandin.” Herwiha tê îddiakirin ku, li piraniya Kurdistanê ev elfabe tê bikaranîn. Ji xeynî van xalan, xalên wekî kêmbûna fonemên alfabeya Latînî û Tirkîbûn-Kemalîstbûna wê hatine rêzkirin.
Vê grûba navborî, xwestiye ku bi argumantên wereng, heqiya xwe bide ispatkirin û xwe ji alfabeya Erebî piþtrast bike. Lê wer diyar e ku dijberî û dijminatiya li hemberî Kurmancan û Kurmanciyê, ew gelekî þaþ kirine. Lewra kesên hay ji xwe hebin û unwanê akademîsyenê bi xwe vekiribin; bi tiþtên wisa bêbingeh mijûl nabin û îddiayên ew çend sivik nayinin ser ziman.
Ji bo mijar zelaltir bibe û armanca vê daxuyaniyê baþtir were fêmkirin, dixwazim li ser îddiayên di daxuyaniyê de cih digirin bi kurtasî çend tiþtan bêjim.
Rast e, hezar sal e elfabeya Erebî tê bikaranîn û berhemên Kurdî yên klasîk bi piranî bi wê elfabeyê hatine nivîsandin. Lê em tev jî dizanin ku di wê heyamê de ji ber dînê Îslamê çanda Ereb/Erebî serdest bû. Loma jî piraniya Kurdan bi wê elfabeyê emel dikirin. Lê di roja îro de bikarhênerên alfabeya Latînî  û qada vê alfabeyê ji ya Erebî pir pir zêdetir/firehtir e. Piraniya Kurdistanê ne elfabeya Erebî, ya Latînî bi kar tîne. Kurdên Binxet, Bakur, Ewrûpa û qismen ên Kurdistana Sor alfabeya Latînî bi kar tînin. Ev jî teqabulî sedî %60-70an dike. Ango ji sê paran du parên Kurd, alfabeya Latînî bi kar tînin. Cihê ku elfabeya Erebî lê serdest e Kurdistana Baþûr û ya Rojhilat e. Bi qandî ku em dizanin Latînî li Baþûr jî heye û her ku diçe li wir jî zêdetir dibe. Yanî, îddiayên ku di daxuyaniyê de li ser van mijaran têne kirin, pûç û bêbingeh in.
Wekî din  Fonemên ku tê îddiakirin di alfabeya Latînî de tunin jî du-sê deng in. Ew  jî ne dengên Kurdî ne, yan jî em bêjin dengên binîqaþ in. Eger komîsyonek li ser ziman bicive û li ser vê yekê biryarekê bide, çareserkirina vê gelekî asan e. Halê hazir di alfabeya Latînî de 31 tîp hene, lê di ya Erebî de ev derketiye 34-35 tîpan. Helbet ji bo çareserkirina gelemþe û tevliheviyên di elfabeya Erebî de gelek tiþt hatine kirin û hin formul hatine dîtin, belê di daxuyaniyê de hîç behs nekirine ka  elfabeya Erebî di nusxeyên tarîxî de tevlihevî û aloziyeke çawa derxistiye!  Mesela nabêjin ku bi tîpeke Erebî wekî ىyê du, carinan jî dengên Kurdî derdikevin: “î, ê, i”. Bo mînak meriv dikare vê peyvê “كى”, bi sê awayan bixwîne: “kê, kî, ki”. Bi herfa “و”ê sê dengên Erebî derdikevin: “u, û, o”. Bo mînak hûn dikarin vê peyvê “بو”, bi sê awayan jî bixwînin: “bo, bu, bû”. Herwiha du dengên Kurdî di elfabeya Erebî de her demê ne diyar in: “i, e.” Mesela dema ku ez peyva “bihar”ê bi kesre û fethe/zêr û ziber, ango bi hereke bi vî awayî بِهَارَه binivîsim, hûnê zanibin ku ev “bihar” e, lê dema ku ez vê bê hereke, bi vî awayî “بهار” binivîsim, hûn nizanin ka ew “behar” e, yan “bihar” e.

Erê, niha ev çareser kirine û ji bo her dengekî û fonêmekê sembol û îþaret peyda kirine. Lê eger îhtiyac were dîtin, ev di Latînî gelekî asantir û rehettir e.

Helbet meriv dikare mînakên li ser vê yekê zêdetir bike û munaqeþeyê hê jî kûrtir bike. Lê mebesta me bes fêmkirina mijar û konseptê ye. Ne hevrûkirina alfabeyan e.
Wekî gotina dawîn dixwazim vê bêjim: Yekîtiya Kurdan, ji bo me beriya her tiþtî ye û muhîmtirîn armanc e. Loma, divê em ji her cure hewldan û fikrên ku zerarê bidin yekîtiyê, dûr bisekinin. Em bihêlin bila her kes li gorî þert û mercên xwe û rastiya xwe tevbigere. Bila her kes bi cudatiya xwe û rengê xwe yê xweser di têkoþîna kurdayetiyê de cih bigire. Ne bila Soran bibe Kurmanc, ne jî bila Kurmanc bibe Soran. Divê em zemîn û atmosfereke wisa biafirînin ku Soran bi Sorantiya xwe û Kurmanc bi Kurmanctiya xwe bijî. Herwiha herfên Latînî di qada xwe de û yên Erebî jî jî di qada xwe de li kar bin. Bi hêviya xurtbûn û zeximbûna Yekîtiya Kurd….



[1] http://e-weje.com/hin-niviskaren-soraniaxev-sepandina-alfabeya-tirki-latini-listina-bi-agiri-ye/

 

 

***


Têbiniya Diyarnameyê:
Ev nivîs di malpera Berojê de hatiye weþandin û bi e-maileke ji me re jî hatiye þandin. Ji ber girîngiya mijarê em nivîsê pêþkêþî xwendevanên xwe dikin. Her wiha me dest nedaye zimanê nivîskar. Tenê sernavê wî me li gor xwe  sazkiriye.

 

**

 

Nivîsa eleqedar:

- Ji komek nivîskarên kurd li ser alfabeya kurdî daxuyanî

 

Hûn dikarin li van jî binêrin

Ez çi dibêjim, tu çi dibêjî…

Ez çi dibêjim, tu çi dibêjî…

11 09 2013

Kurtenêrînek ji bo dîroka Komeleya Nivîskaran

Kurtenêrînek ji bo dîroka Komeleya...

09 09 2013

Kongreya Netewî ya Kurd careke din hat taloqkirin

Kongreya Netewî ya Kurd careke din hat...

04 09 2013

Çarenûsa Komeleya Nivîskarên Kurd

Çarenûsa Komeleya Nivîskarên Kurd

31 08 2013

Hilbijartin: 07.06.2015

Ji aliyê HDP'ê ve bajarên krîtîk

Ji aliyê HDP'ê ve bajarên krîtîk

31 10 2015

Þîrketên anketan ji bo HDP'ê gotibû çi? (Ji bo 7'ê pûþperê)

Þîrketên anketan ji bo HDP'ê gotibû çi? (Ji bo 7'ê pûþperê)

09 06 2015

Vaye lîsteya mebûsên HDP'ê yên hatin hilbijartin

Vaye lîsteya mebûsên HDP'ê yên hatin hilbijartin

08 06 2015

Kîjan navçeyê herî zêde deng daye HDP'ê

Kîjan navçeyê herî zêde deng daye HDP'ê

08 06 2015

Nivîskaran ji bo 7'ê pûþperê çi gotin?

Helîm YÛSIV

Serkeftina HDP‘ê serkeftina rojavayê Kurdistanê ye

08 06 2015

Zekî OZMEN

HDP bi dengên kurdên xeyalþikestî bi ser ket

08 06 2015

Cemil Oguz

Demîrtaþ dondirmeyek deyndarê Delalê ye

08 06 2015

Nivîskarên kurd hilbijartin nirxandin

Nivîskarên kurd hilbijartin nirxandin

07 06 2015

Hin pêþniyarên HDP'ê

Ji aliyê siyasî û rêveberî ve pêþniyarên HDP'ê

Ji aliyê siyasî û rêveberî ve pêþniyarên HDP'ê

05 06 2015

HDP: Meaþa herî hindik dê 1800 TL be

HDP: Meaþa herî hindik dê 1800 TL be

21 04 2015

Ev partî ji ku hat ku?

Ji 1999 heta 2015'an meþa azadiyê

Ji 1999 heta 2015'an meþa azadiyê

04 06 2015

Mebûsên berê yên vê tevgerê

Mebûsên ku 2007'an de hatin hilbijartin

Mebûsên ku 2007'an de hatin hilbijartin

04 06 2015

Mebûsên ku 2011'an de hatin hilbijartin

Mebûsên ku 2011'an de hatin hilbijartin

04 06 2015

2014: HILBIJARTINA HERÊMÎ

Hin îstatîstîkên hilbijartina 2014'an

Li kîjan navçeyê HDP herî zêde dengan digire?

Li kîjan navçeyê HDP herî zêde dengan digire?

06 06 2015

Îstatîstîkên hin bajarên mezin

Îstatîstîkên hin bajarên mezin

05 06 2015

Li bajarên kurdan vê tevgerê sedî çend deng girtin?

Li bajarên kurdan vê tevgerê sedî çend deng girtin?

05 06 2015

HERE JOR

Diyarname

  • Derbarê Diyarnameyê de
  • Yên piþtgirî didin Diyarnameyê
  • Agahiyên ji bo nûçeyan
  • Bikaranîna Diyarnameyê
  • Têkilî-Contact-Ýletiþim

Nivîskar

  • Cemil Oguz
  • Helîm YÛSIV
  • Cemîl Andok
  • Çorê ARDA
  • Þêxo Fîlîk
  • Cîhan ROJ
  • Zekî OZMEN
  • Hekîm Sefkan / Tava Heyvê
  • yeqîn h.
  • Kazim Polat
  • Welat Dilken
  • Bedran DERE
  • Omer Dilsoz
  • Mîrza Ronî
  • Krîstîn Ozbey
  • Dilþêr Bêwar
  • Arjen Arî / Agirdank

Beþ

    • Nûçe
    • Nûçeyên Çandî
    • Serbest
    • Hevpeyvîn
    • Berhem
    • Çapemenî
    • Spor
    • Dinya
    • Aborî
    • Foto-Nûçe
    • Xêz
    • Nivîsênkarên Mêvan

 

    • Portreya Mehê
    • Tenduristî
    • Klîba Hefteyê
    • NÎQAÞ
    • Ji Çapemeniya Dinyayê
    • Çend gotin
    • E-pirtuk
    • Spot
    • Deqeya Dawî
    • Covit-19
    • 2019: Hilbijartina Herêmî
    • 2015-sermawez-pusper: Dîsa Hilbijartina Giþtî
  • Facebook
  • Twitter
  • RSS

Copyright © 2005-2022 Diyarname