Weþangerîya Kurdkî ya Tirkîya de Cayê Kirmanckî
Mutlu CAN
Kilmnus
Tirkîya de kitabê kirmanckî (zazakî) yo tewr verên 1899 de ginayo çap ro. Perîyodîko tewr verên o ke tede tekstê kirmanckî zî weþanîyayê rojnameyê Roja Newe ya ke 1963 de ameya vetene. Qedexekerdiþê kurdkî yê dewleta tirkan astengo tewr muhîm o ke bîyo sedemê apeymendiþê kirmanckî. La vera heme þertanê nêgatîfan yew pêserîya cîdî ya kirmanckî vejîyaya orte. Lehçeya kirmanckîya ke þertanê mendiþî-mergî de rî bi rî ya, semedê aye warê weþangerîye ehemîyetêko cîdî teþkîl keno. La kirmanckî de sewîyeya nîsbetê weþangerîye kitaban û perîyodîkan hema zî kêmî ya. Ewro Tirkîya de qedexeyê kurdkî biney sist bibo zî polîtîkaya asîmîlasyonîste ya dewlete bi hawayo pratîk yena tetbîq kerdene. Hetanî ke kurdkî nêbo ziwanê perwerdeyî, warê weþangerîye de temînbîyayîþê þert û îmkanan yê ke kurdkî (kurmanckî-kirmanckî) biresno sewîyeya îdeale mumkin nêaseno.
Ma do na xebate de Tirkîya de weþangerîya kitaban û perîyodîkan de cayê lehçeya kirmanckî (zazakî) ser o vinderê. Ma do beþe yewinî de weþananê perîyodîkan bi goreyê kirmanckî rê cadayîþê înan analîz bikê û derheqê înan de zanayîþanê umûmîyan bidê. Beþê dîyinî de zî bi hawayo kilmî weþangerîya kitaban de rewþa kirmanckî ser o vinderê. Beþê peynîye de zî ma ca bidê çend zanayîþan û tesbîtan yê ke ma peynîya na xebate de resayî înan. Sînorê xebata ma hetê mudetî ra mabenê 1963 û 2017î yo. Ancîna perîyodîk û kitabê ke Tirkîya de, hetê kirmancan ra û bi alfabeya kirmanckî (kurdkî) vejîyayê yewna sînorê xebata ma teþkîl kenê.Kîlîtçekuyî: Kirmanckî, zazakî, kurdkî, perîyodîkê kurdkî, weþangerîya kurdî, rojname, kovare, kitabê kirmanckî
Destpêk
Kurdê ke lehçeya kirmanckî (zazakî) qisey kenê mintiqa bi mintiqa xo sey kird, kirmanc, dimilî (dimlî) û zaza name kenê. Naye ra girêdaye lehçeya ke pê qisey kenê, aye ra zî vanê kirdkî, kirmanckî, dimilkî yan zî zazakî. Seke yeno zanayîþ Grûba Xebate ya Vateyî ke 1996î ra nata standardîzasyonê na lehçe ser o xebitîyena, çarçewaya kirmanckîya standarde de seba nameyê na grûba kurdan “kirmanc”, nameye lehçeya înan zî “kirmanckî” munasîb qebul kerdî. Aye ra ma do naye ra dima nê nameyan bixebitnê.
Na grûba kurdan tena Kurdistanê Vakurî ke ewro binê bandorîya Tirkîya de maneno de ciwîyena. Derheqê nufusê pêroyî yê kirmancan de yew hûmara resmî û zelale ke netîceyê hûmaritiþê nufusî de tesbît bîya çin a la goreyê texmînan nufusê kirmancan yê Tirkîya 3-4 mîlyonî esto. Bi vatiþêkê bînî %25ê kurdanê vakurî kirmanc ê.
Kirmancî, bajaranê vakurî ra Dêrsim û Çewlîg de zafaneyê girdî yê nufusî teþkîl kenê. Çewlîg de merkezî ra teber qezayanê Dara Hênî û Bongilan de kahîr ekserîyetê nufusî kirmancan ra awan beno. Ancîna qezayanê Azarpêrt, Kanîreþ, Gêxî, Xorxol û Çêrme; Dêrsim de merkezî ra teber Çemiþgezek, Xozat, Mazgêrd, Qisle, Pulur, Pêrtage û Pilemurîye; Dîyarbekir de merkez, Çêrmûge, Çinar, Þankuþ, Pîran, Gêl, Erxenî, Hêni, Hezro, Karaz, Pasûr û Licê; Xarpêt de merkez, Xulaman, Mîyaran, Depe, Qowancîyan, Maden, Pali û Sîvrîce; Ezirgan de merkez, Mose, Îlîç, Kemax û Têrcan; qezayanê Erziromî ra Aþqele, Çat, Xinûs (Kela), Hesenqela û Tatos; Sêwas de mintiqaya ke sey Koçgîrî name bena: Dîvrîxî, (Tivirgî), Hafik, Îmran (Çît & Umranîye), Kangal, Ûlaþ û Zara (Koçgîrî), qezaya Semsûrî Aldûþ, qezaya Bidlîsî Modan (Motkî), qezaya Mûþî Gimgim, qezaya Riha Sêwregi; qezayanê Meletî de Þîro (Pötürge) û Erebgir; qezayê Sêrtî Hewêl, qezaya Êlihî Hêzo de nufusê înano cîdî esto. Ancîna mintiqaya Qerecdaxî de (dew û mezrayê Çinar, Dêrike û beledîyaya Rezan ya Dîyarbekirî) tayê nufusê kirmancan esto. Nînan ra teber Erdexan, Adana (Seyhan), Aksaray, Qers, Kayserî û Gumuþxane de zî tay bo zî nufusê kirmancan esto.
Seke yeno zanayîþ 1923 de ronîyayîþê Komara Tirkîya ra pey ziwanê kurdkî (kurmanckî-kirmanckî/zazakî) ame qedexekerdiþ. Polîtîkaya asîmîlasyonî ya dewleta tirkan ver kurdkî nêbîye wayîrê statu. Îmkananê payranmendiþ û averþîyayîþî ra mehrum mende. Herçiqas ke no qedexe bi tesîrê muxalefetê kurdan û muzakereyanê Yewîya Ewropa û Tirkîya ewro biney sist bîyoz; warê weþangerî û medya de serbest veradîyayîþê kurdkî, dersa weçînita ya kurdkî, çend unîversîteyan de abîyayîþê bêþanê ziwan û kulturê kurdan ûsn. gamê pozîtîfî erzîyay zî nê, estena kurdkî nêgênê binê temînatî. Kirmanckîya ke di lehçeyanê kurdkî yê ke Tirkîya de qisey benê ra a dîyin a, rewþa aye hîna negatîf o. Kîþta netîceyanê qedexekerdiþî de dezavantajê aye zî bîyê sedemê na rewþe. Tena Tirkîya de cayî (meskûn) bîyayîþê kirmancan ver, sewbîna parçeyan yan zî welatan de nêbîyayîþê xebatanê ke kirmanckî ser o bîyê, zaf tay bîyayîþê nîsbetê bajarijan yê nufusê kirmancan û îmkananê perwerdeyî rê nêresayîþê kirmancan çend nimûneyê dezavantajan yê kirmanckî ra yê.
Eke teþbîh ca de bo kirmanckî gonî vîndî kena. Çunke kirmanckî ziwanê perwerdeyî nîya, zafêr kirmancî bi hawayo umûmî keyeyanê xo de û cuya xo ya rojane de kirmanckî qisey nêkenê û netîce de na lehçe neqlê neslanê newîyan nêbena. Nê tabloyê aye negatîfî ver UNESCO rapora xo ya 2009î de ca dayo kirmanckî û na lehçeya kurdkî grûba “Ziwananê ke tehlukeyê ci esto ke bimirê” mîyan de kategorîze kerda. Helbet na rewþa negatîfe ya kirmanckî xoser babeta meqaleyêk a. Aye ra ma hîna zêdeyêr nêkewîn detayan mîyan û derbazê esasê babeta xo bibin.
Weþananê Perîyodîkanê Kurdkî yê Tirkîya de Kirmanckî
Ma do nê beþî de weþananê perîyodîkanê ke Tirkîya de û hetê kurdan ra ameyê weþanayene hetê kirmanckî ra analîz bikê. Bi vatiþêkê bînî kovar û rojnameyê kurdan yê ke Tirkîya de weþanê xo kerdo yan zî kenê û tede sey beþêk ca dîyayo kirmanckî yan zî tede tekstê kirmanckî zî weþanîyayê ser o bivindê û na çarçewa de zanayîþanê pêroyîyan bidê. Tîya de ganî ma sînorê xebata xo wina eþkera bikê: Hetê demî ra sînorê ma mabênê serranê 1963-2017î ra sînorkerde yo. Tarîxê ke nameyê her perîyodîkî dima parantezan mîyan de nusîyayê, serra destpêkerdiþê weþanê înan o. Ancîna seke ma cor ra zî bi yew hawa dîyar kerd perîyodîkê ke Tirkîya de dest bi weþanê xo kerdo yan zî yew demî ra pey weþanê xo Tirkîya de domnayo kewenê xebata ma mîyan. Yewna sînorê ma zî no yo: Perîyodîkê ke bi alfabeya kurdkî (kurmanckî-kirmanckî) vejîyayê/vejînê daxilê xebata ma yê. Seke yeno zanayîþ bi alfabeyanê bînan zî çend perîyodîkî weþanîyayê/weþanîyenê. Bêguman mabênê serranê 1963 û 2017î de sey kovar, rojname û fanzîn gelek perîyodîkê kurdkî/kurdan vejîyê la seba ke babeta ma kirmanckî ra girêdaye ya, ma tena ca dayo nameyê ê perîyodîkanê ke tede tekstê kirmanckî weþanîyayê.
Ma vere cû metodê analîzê xo ser o zî çend xususanê bingeyênan vajîn û bi no hawa dest bi babeta xo bikîn. Perîyodîkê ke kewenê sînoranê nê beþî, ma do înan bi goreyê hawayo kronolojîk hîrê dewran de analîz bikê. Nê dewrê ke eynî wext de nameyê sernuþtikanê ma teþkîl kenê nê yê:
Dewrê Roja Neweyî (1963-1979)
Dewrê Kovara Tîrêjî (1979-1997)
Dewro ke bi Kovara Vateyî Dest Pêkerd (1997-2017)
1.1. Dewrê Roja Neweyî (1963-1979)
Kýrmanckî, ronîyayîþê komara Tirkîya ra hetanî serra 1963yî tu perîyodîk de xo rê ca nêdîyo. Ganî ma destpêk de nayê zî vajê: Tirkîya de1920î ra hetanî 1970yî kovarê ke bi kurdkî-tirkî neþr bîyê, hûmara înan 10î derbaz nêbena. Ma reya verêne rojnameyê Roja Newe ya ke 1963yî de Îstanbul de (bi kurdkî-tirkî) vejîyo de rastê tekstanê kirmanckî yenê. Nê, tena di tekstê folklorîk û kilm ê. Aye ra 1963 û Roja Newe bi hawayo sembolîk bo zî destpêkê nuþtiþ û weþanîyayîþê kirmanckî yê dewrê modernî teþkîl keno.
Hîrê perîyodîkê nê dewrî ke badê Roja Neweyî vejîyê û tede ca dîyayo kirmanckî nê yê: Kovara Özgürlük Yolu (Rîya Azadî), rojnameyê Roja Welat û kovara Devrimci Demokrat Gençlik. Kovara Özgürlük Yoluyî ke 1975 de dest bi weþanê xo kerdo, pêsero 44 hûmarê aye vejîyê. Nînan ra 5 teneyan de tekstê kirmanckî weþanîyayê ke zafaneyê bêjê înan folklor o. Rojnameyê Roja Welat 1977 de vejîno û Tirkîya de pêsero 12 hûmarê ey weþanîyayê. Nînan ra 8 teneyan de tekstê kirmanckî neþr bîyê ke ancîna zafê înan tekstê folklorîk ê. Devrimci Demokrat Gençlik yew kovara kurdan a ke 1978 de dest bi weþanê xo kerd. Pêsero 11 hûmarê na kovare vejîyayî. Na kovare de zî zaf tay bo zî tekstê kirmanckî ca girewto.
Eke ma bi kilmîye taybetîya nê dewrî û perîyodîkanê ey ser o çend detayan îlawe bikê eþkenê nînan vajê: Nuþtiþê kirmanckî de qonaxê destpêkî yo. Roja Newe rojnameyo yewin o ke tede tekstê kirmanckî weþanîyayê û eynî wext de perîyodîko yewin o ke bi nameyêkê kirmanckî vejîyo. Roja Welat rojnameyo dîyin, Özgürlük Yolu kovara yewin, Devrimci Demokrat Gençlik kovara dîyin a ke tede ca dîyayo lehçeya kirmanckî. Nê dewrî de nuþteyê Munzur Çem, Malmîsanij û Zilfîyî ameyê weþanayene.
Dewrê Kovara Tîrêjî (1979-1997)
Tîrej kovarêka kulturî û edebî ya ke hûmara aye ya yewine 1979 de vejîyaya. Hema-hema nêmeyê kovare bi kirmanckî neþr bîyo. Hîkaye zî tede gelek tewiranê edebîyan de nimûneyê tewr verênî aye de weþanîyayê. Coka na kovare sey nuqtaya destpêk yan zî bingeyê edebîyatê kirmanckî qebul beno. Hîrê hûmarê xo Tirkîya, yew hûmara xo darbeya leþkerî ya 1980yî ver Swêd de pêsero 4 hûmarê na kovare vejîyê. 5 nuþteyan ra teber heme tekstî hetê Malmîsanijî ra (bi mexlasanê cîya-cîyayan) nusîyayê.
Dengê Komkar (1979), Armanc (1979), Berbang (1982), Hêvî (Parîs), Berhem (Swêd) kovarê bînî yê ke mabênê nê dewrî de Ewropa de welatanê sey Swêd, Almanya, Fransa de vejîyayê. La semedo ke babeta ma perîyodîkanê ke Tirkîya de weþanê xo kerdo ra sînorkerde ya ma nînan ser o nêvindenê. Labelê baþ beno ke ma tîya qalê yew detayê muhîmî bikê, o zî no yo: Badê Tîrêjî di perîyodîkan de; Armanc û Hêvî de zî sey beþêk ca dîyeno lehçeya kirmanckî. Hetanî weþanîyayîþê kovara Vateyî (1996) hîrê perîyodîkê ke tede bi hawayo sîstematîk û sewîyeya cîdî de tekstê kirmanckî ca gênê Tîrêj zî tede nê hîrê kovar ê. Redaktor û berpirsîyarê înan yê beþe kirmanckî M. Malmîsanij o.
Serra 1991 Tîrkîya de semedê kurdkî muhîm a. Çunke seke yeno zanayîþ 12 êlule 1980yî dima Tirkîya de kurdkî amebî qedexekerdiþ. Tu îmkanê nuþtiþ û weþangerîya kurdkî nêmendbî, înanê ke bi kurdkî nuþtêne, perîyodîkan vetêne derbaya leþkerî ya 1980yî ver vejîyayî teber, þîy Ewropa û fealîyetanê xo uca de domnay. Tirkîya de qanûno 2932 numreyino ke weþangerîye de kurdkî qedexe kerdêne, 29.12.1991 de hetê hukmatê Tirkîya yê ê wextî ra ame wedarnayene. Naye ser o Tirkîya de verê weþangerîya kurdkî bi hawayo fîîlî abî. Nê qewimîyayîþî ra girêdaye bi nameyê Rojname yew rojname ame vetene. Rojname, perîyodîko kurdkî yo tewr verên o ke badê serra 1980yî Tirkîya de bi hawayo resmî dest bi weþanê xo kerdo. Rojnameyo ke tena yew hûmara ey (hejmara provayê) vejîyo de 2 rîpelî (4 nuþteyî û beþê daþinasnayîþê kitaban) bi kirmanckî neþr bîy. Rojnameyî, rojnameyê Welat (1992) û Azadî (1992) taqîb kenê. Nînan ra rojnameyê Welat demêk dima weþanê xo bi hewayo rojane keno û hema-hema bi her hûmara xo de tekstê kirmanckî weþanîyenê. Azadî nê dewrî de rojnameyo hîreyin o ke muhtewaya xo de kirmanckî zî ca gêna.
Goreyê tesbîtanê ma ra nê corênan ra teber 9 rojnameyanê bînan de zî tekste kirmanckî ameyê weþanayene. Nînan ra Welatê Me (1994), Dengê Azadi (1994), Ronahî (1995), Azadiya Welat (1996), Hêvî, (1996) de hema-hema ke bi hawayo sîstematîk ca dîyayo na lehçe. Mîqdarê bêj û hûmara tekstanê nê rojnameyan zêde yê. Herçiqas ke nîsbetê înan bi goreyê verênan tay bo zî ge-ge rojnameyanê Jîyana Nû (1994), Roj (1995), Nû Roj (1996), Roja Teze (1998) de zî tekstê kirmanckî weþanîyayê.
Eke ma derbazê kovaranê kurdkîyan yê nê dewrî bibê, vînenê ke tena yew kovare bi sewîyeya cîdî ca dayo tekstanê kirmanckî. Na, kovara Nûbihar a ke weþanê xo 1992 de dest pêkerdo û hetanî ewroyî zî bê mabên domnena.
Ancîna goreyê tesbîtanê ma çend kovarê bînî ke nê dewrî de vejîyê û tede tay bo zî ca dîyayê tekstanê kirmanckî nê yê: Medya Güneþi (1988), Vatan Güneþi (1989), Deng (1989), Rewþen (1991), Newroz, 1991) Govend (1991), Newroz (1991), Newroz Ateþi (1992), Hevdem, 1993), Stêrka Rizgarî (1994), Çaðdaþ Zülfikar Dergisi (1995), Zend (1996), Roza (1996), W (1996)
1.3. Dewro ke bi Kovara Vateyî Dest Pêkerd (1997-2017)
Kovara Vate 1997 de dest bi weþanê xo kerdo. 20 hûmarê aye verênî Swêd de, yê bînî (2003yî ra tepîya) Tirkîya de vejîyayê. Wexto ke ma na meqale nuþtêne hûmara 59. ya kovare weþanîyabîye. Kovara Vate, hetê Grûba Xebate ya Vateyî ke serra 1996î ra nata xebata standardîzasyon û arþîvkerdiþê na lehçe ser o xebitîna ra yena vetene. Helbet tena na kovare babete yew meqale teþkîl kena, la îcab keno ke ma tena ca bidîn çend xususanê muhîman. Vate, kovara yewin a ke temamen (safî) bi kirmanckî ameya weþanayene. Mîsyonê aye yo esasin vilabîyayîþ û pratîzêbîyayîþê qaydeyanê kirmanckîya standarde yo ke ê hetê Grûba Xebate ya Vateyî ra tesbît bîyê. Serredaktorê kovarê M. Malmîsanij, Munzur Çem û J. Îhsan Espar ê, kesê ke sey redaktorê kovare asene zî nê yê: M. Selîm Uzun, Haydar Diljen, Cemîl Gundogan, Denîz Gunduz û Serdar Bedirhan. Awanbîyayîþê pêserîya nuþtekî ya kirmanckîya ewroyêne de rolê na kovare gird o. Çarweya wendiþ û nuþtiþê kirmanckî de zî zaf ehemîyetê aye esto, çunke sayeyê na kovare de wendox û nuþtoxê na lehçe zêdîyayî, kadroyê aye ewroyênî vejîyayî. Bi kilmîye kovara Vate edebîyatê kirmanckî de yew ekol, hetê mîsyonî ra zî yew mekteb o.
Dema Nû (2001) rojnameyo verên o ke serranê 2000î de dest bi weþanê xo kerdo û ca dayo tekstanê kirmanckî. Çend rojnameyanê kurdan yê Tirkîya ra yo ke weþanê înan demêko derg dewam kerdo. Herçiqas ke mîqdarê tekstanê kirmanckî zaf nêbo zî Dema Nû seba na lehçe perîyodîkêko muhîm o. Kovara Mizgîn (2004) yew kovara kurdkî ya ke tandanse xo dînî yo. Na kovara ke pêsero 74 hûmarê aye vejîyê de nîsbet bi lehçeya kurmanckî tay bo zî tekstê kirmanckî zî neþr bîyê. Mukaddîme (2010) kovara bihakeme ya yewin a ke tede çend meqaleyê kirmanckî zî ameyê weþanayene.
Newepel (2011), perîyodîko dîyin û rojnameyo tewr veren o ke safî bi kirmanckî ameyo weþaneyene. No rojnameyo ke çarçewaya xebatanê Komela Ziwan, Huner û Kulturî (ZIWAN-KOM) de weþanîyayo, pêsero 100 hûmarê ey vejîyayê. Kovara Vateyî ra dima perîyodîko dîyin o ke gelek nuþtox, þaîr û wendoxê kirmankî vetî meydan. Pêserîya nuþtekî ya kirmanckî aver berde. Weþanê Newepelî, badê vejîyayîþê hûmara ey ya 100. ame vindarnayene.
Þewçila yewna kovar a ke safî bi kirmanckî yena vetene. Kovarêka edebî ya. Wayîr û redaktorê Þewçila Roþan Lezgîn o. Tede bêjanê cîya-cîyayan de gelek eserê edebî weþanîyayê. Perîyodîko hîreyîn û kovara dîyin a ke safî bi kirmanckî vejîyeno. Hetanî nika 16 hûmarê aye neþr bîy.
Welat Verroj (2012) sey îlaweyê rojnameyê Azadîya Welatî ame weþanayene. Safî bi kirmanckî vejîyo. Welat Verroj, kovara Vate û rojnameyê Newepelî dima perîyodîko hîrêyin o ke tede tewr zaf kesan bi kirmanckî nuþto û tewiranê cîya-cîyayan de gelek tekstî weþanîyayê. Rojnameyê Zazakî (2013) yewna rojnameyo ke safî bi kirmanckî weþanê xo kerdo. Yewna taybetîya nê rojnameyî bajarê Çewlîg de vejîyayîþê ey o ke kirmanckî de rojnameyo lokalo verên o. Tede cîya-cîya bejan de gelek tekstê kirmanckî ca gênê. Hûmara xo ya 12. ke 2014 de vejîyaya dima weþanê rojname hetê îdarekaranê ey ra ame vindarnayene.
Yewna rojnameyo ke ca dayo kurdkîya kirmanckî rojnameyê BasNûçe (2014) yo. Zafanê di rîpel ge-ge zî yew rîpelê BasNûçeyî bir kirmanckî neþr bîy. Rojname de zaf kesan nuþto û gelek tekste kirmanckî ameyê weþanayene. Serranê 2000î ra pey çend rojnameyê ke bi hawayo sîstematîk û nîsbeto muhîm de ca dayo kirmanckî estê, BasNûçe înan ra yew o.
Folklora Kurdan goreyê tesbîtanê ma ra, kovara folklorî ya yewin a ke hetê kurdanê bakurî ra ameya weþanayene. Kovare, hetê Þaredarîya Bajarê Girdî yê Dîyarbekirî ra û safî bi kurdkî (kurmanckî-kirmanckî) ameye vetene. Tede nîsbeto zêde de tesktê folklorîkê ke mintiqayanê cîya-cîyayan yê kirmancan ra arê bîyê ca gênê. Muhtewaya xo de hema-hema her bêjê folklorê vatiþkî/fekkî ra nimûneyî estê.
Bas, kanûna 2016î de û sey rojnameyo ke sey dewamê BasNûçeyî dest bi weþanê xo kerd. Pêsero 44 hûmarê xo vejîyay û weþanê xo kanûna 2017î de qedîya. Her hûmara rojnameyê Basî de di rîpelî safî bir kirmanckî neþr bîy. Edîtorîya beþê kirmanckî Mutlu Canî kerde. 88 rîpelanê kirmanckîyan yê Basî de 188 tekstê kirmanckî weþanîyay. Bas, rojnameyanê kurdkî yê ke serranê 2000î ra dima vejîyay, înan mîyan de rojnameyanê îstîsnayîyan yê ke bi hawayo sîstematîk ca dayo kirmanckî ra yew o.
Ancîna nê dewreyî de tayê perîyodîkî estê ke muhtewaya înan de bi hawayo zaf nîsbî; ge-ge zaf tay ge-ge zî tena çend hûmaranê înan de tekstê kirmanckî neþr bîyê. Ma verê nameyanê kovaran rêz bikîn: Pîne (1999), Nûpel (1999), War (1997), Vesta (2004), Bîr (2005), Þemamok (2005), Roja Kurd (2007), Ajda (2007), Kovara Asîva (2011), Veyveka Darêne (2013), Zarokên Roje (2013), Wejê û Rexne (2014), Zarema (2014), Axa Sor (2014), Heftreng (2014), Fername (2014), Kovara Çewlîg (2015), Keskesor (2015), Diyarbakýr Bulten (2015), Kovara Derûnnasiyê Psychology Kurdî (2016), Heterotopîa (2015). Rojnameyî zî nê yê: Hawar (2009), Rojev (2009), Roja Welat (2004), Dengê Welat (2007) Bajarname (2014), Rojeva Medya (2016)
Tirkîya de Weþangerîya Kitabanê Kirmanckî
Lehçeya kirmanckî bi goreyê lehçeyanê bînan yê kurdkî zaf erey nusîyaya. Naye ra girêdaye kitabo tewr verên o ke bi destê yew kirmancî nusîyayo 1899 de çap bîyo. No kitab, Mewlîdê Kirdkî yê Mela Ehmedê Xasî (1867-1951) yo ke Dîyarbekir de ginayo çap ro. Xasî bi xo licêyij o û muftîyê Licêyî yo verên o. Þexsîyetêko kurdperwer o. Ey ra dima kitabo dîyin bi nameyê Osman Efendî Babijî (1852-1929) hetê yewna kirmancî ra nusîyayo. Kitabê ey Biyîþê Pêxamberî mergê ey ra pey 1933 de Þam de hetê Celadet Elî Bedirxanî ra ameyo çap kerdene. Nê her di kitabê mewlîdan, kirmanckî de kitabê tewr verên ê. Badê nê her di kitaban ma demêkê zaf dergî; hetanî rojnameyê Roja Newe ke 1963yî de Îstanbul de vejîno, rastê metnanê kirmanckîyan nênê. Çend kitabê kirmanckî ke serranê 1980yî de Ewropa de vejînê, kitabê verênî yê dewrê modernî teþkîl kenê. La ganî her çîyî ra ver no bêro vatene: Kirmanckî de sewîyeya mîqdarê kitaban ewro goreyê vizêrî tayêna baþ biba zî bi goreyê lehçeyanê bînan yê kurdkî zaf kêmî ya. Seke yeno zanayîþ qanûno 2932. ke kurdkî qedexe kerdêne, 1991 de wedarîyayîþê ey ra pey verê weþangerîya kurdkî de asteng nêmend. No vurîyayîþ kurdkî ser o tesîro pozîtîf keno. La çi Ewropa çi Tirkîya de hetanî serra 2004î tu serre 10 kitabî nêameyê çapkerdene. Di gamê ke zêdebîyayîþê nuþtene û weþanayena kitabanê kirmancan de tesîrê înan gird o, înan ra o verên Grûba Xebate ya Vateyî û kovara Vateyî yê. Weþanîyayîþê kitabe tewr verênî yê kirmanckî ra yanî serra 1899î ra hetanî 1996î 23 kitabê kirmanckî weþanîyabîy. La 1996î ra hetanî peynîya 2010î hûmara kitabanê kirmanckîyan yê weþanayeyan 102 o. Û giranîya nuþtoxan yan zî tadayoxanê nê kitaban kesê ke endamê Grûba Xebate ya Vateyî yê yan zî kesê ke desteg dayo na xabete, înan ra teþkîl bena. Yewna gama muhîm a ke nusîyayîþ û weþanîyayîþê berhemanê kirmanckîyan ser o tesîr kerdo, serra 2005î de destpêkerdiþê muzakerayanê endamîya Tirkîya û Yewîya Ewropa (YE) yo. Nê prosesî de, seba ke hetê dewleta Tirkîya ra tayê qedexeyî wedarîyay, nusîyayîþ û weþanîyayîþê kirmanckî tenêna (bineyna) aver þî. Sey nimûne, tayê unîversîteyan de abîyayîþê beþanê ziwan û kulturê kurdkî dima, tayê wendekeran nê beþan de reya verêne bi kirmanckî wend. Kirmanckî de serra 1963yî ra hetanî peynîya 2017î 332 kitabê kirmanckî ameyê weþanayene. Nînan ra 250 teneyî Tirkîya de weþanîyayê. Kitabê ke tewr zaf çap bîyê, bejê înan þîîr a.
Tirkîya de weþanxaneyê ke xususen hîna zaf kitabanê kirmankî çap kenê 2 tene yê. Nînan ra o yewin weþanxaneyê Vateyî yo ke serra 2003yî de Îstanbul de ronîyayo. Hetanî wextê na xebata ma weþanxaneyê Vateyî ra 75 kitabê kirmanckî ameyê weþanayene. O dîyin weþanxaneyê Roþna ya ke 2012yî de Dîyarbekir de ronîyayo. Hetanî nika nê weþanxaneyî zî 57 kitabê kirmanckî weþanayê. Ancîna sewbîna weþanxaneyê kurdan yê ke Tirkîya de fealîyet kenê, sey vizêrî ewro zî kitabanê kirmanckîyan weþanenê.
Kirmanckî de çend kitabê gramerî estê ke baþ beno ke merdim tîya de behsê înan zî bikero. Bêjê her di xebatanê verênan bi hawayo zanistî muqayesekerdiþê kurmanckî û kirmanckî, yê hîrêyinî zî bi kurmanckî musayena kirmanckî yo. Ma kunyeyanê înan nêqlê cêrî kenê:
M. Malmîsanij, Kurmancca Ýle Karþýlaþtýrmalý Kýrmancca (Zazaca)Dilbilgisi, Vate Yayýnevi, Ýstanbul, 2015.
Seîd Veroj, Veracêkerdena Gramerê Zazakî û Kurmancî: Dîyalekt, Alfabe û Fonetîk, Morfolojî (Hevberkirina Gramera Zazakî û Kurmancî: Dîyalket, Alfabe û Fonetîk, Morfolojî), Weþanên Ava, Diyarbakýr, 2014.
Roþan Lezgîn, Ji Bo Kurmancan bi Awayê Muqayeseyî: Gramera Kirdkî (Zazaki), Roþna Yayýnevi, Diyarbakýr, 2013
Peynîye
Tirkîya de nuþtiþê kurdkî perîyodîkanê kurdkî de dest pêkerd. Naye ra girêdaye zemînê pêserîya nuþtekî ya kirmanckî zî kovar û rojnameyê kurdkî bîyî. Nuþtiþê kirmanckî yo dewro modern bi hawayo sembolîk 1963 de bi rojnameyê Roja Neweyî dest pêkerd. Badê Roja Neweyî kovara Özgürlük Yolu, Roja Welat û Devrimci Demokrat Gençlîk zî hîrê perîyodîkê kurdan ê ke verê 1980yî dest bi weþanê xo kerdo û tede tekstê kirmanckî neþr bîyê. La seke ma zanê kovara Tîrêjî ke 1979 de vejîyaya, bingeyê edebîyatê na lehçe teþkîl kerdo.
Nusîyayîþ û weþanayîþê kirmanckî de gamêka tewr muhîme ronîyayîþê Grûba Xebate ya Vateyî ya ke xebata standardîzekerdiþê na lehçe hema zî domnena. Kovara Vateyî ke 1997 de çarçewaya xebatanê na grûbe de dest bi weþanê xo kerdo, bîyo wasitayê pratîzebîyayîþ û vilabîyayîþê kirmanckîya standarde û gelek kadroyê kirmanckî vetê meydan. Rojnameyê Newepelî ke 2011 de hûmara xo ya yewine vejîya û weþanê xo hetanî hûmara xo ya 100. domnayo yewna perîyodîko muhîm o ke seba na lehçe ehemîyetê xo esto. Her di zî bêjanê xo de perîyodîkê tewr verên yê ke safî bi kirmanckî vejîyê. Her di zî çimeyê tewr dewlemendî yê edebîyat û folklorê na lehçe yê.
Ma vînenê ke kesê verên yê ke Tirkîya de bi kirmanckî nuþtê, zafê înan endam yan zî terefdarê hereketanê sîyasîyan yê kurdan ê. Nê kesî seba ke nêrê tewqîfkerdiþ derbeya 12 êlule 1980yî ver remenê Ewropa û fealîyetanê xo yê nuþtekîyan na rey uca domnenê. Tirkîya de weþanayîþê berheman û perîyodîkanê kurdkî 1991î ra tepîya serbest veradîyeno. Na serre de wedarîyayîþê qanûnê 2932. numreyinî, 2003î de destpêkerdiþê muzakerayanê Yewîya Ewropa û Tirkîya û Prosesê Çareserîye ke hetê dewleta Tirkîya ra 2015 de ame qednayene hîrê prosesê muhîm ê ke sey waranê bînan warê weþangerîyanê perîyodîkan û kitaban de pozîsyonê kirmanckî aver berdbî. Goreyê tesbîtanê ma Tirkîya de mabênê serranê 1963-2017 de 39 perîyodîkan de ca dîyayo kirmanckî. Nînan ra 18 teneyi rojname 21 teneyî zî kovar ê. Ancîna hetanî peynîya 2017î Tirkîya de 250 kitabê kirmanckî çap bîyê.
Çimeyî
Ercan Çaðlayan, Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, 3. Baský, Ýstanbul Bilgi Üniversitesi Yayýnlarý, Ýstanbul, Ekim 2018.
J. Îhsan Espar, “Bi Nuþte û Nuþtoxanê Xo Pancas Hûmarê Kovara Vateyî”,Vate: Kovara Kulturî, Hûmare: 50, Îstanbul, Payîz 2016.
J. Îhsan Espar, Kýrmanccanýn (Zazacanýn) Standart Bir Yazý Diline Kavuþmasý Ýçin Yapýlan Çalýþmalar: Vate Çalýþma Grubu ve Vate dergisi. (Teblîxo yew komxebate de ameyo pêþkêþkerdiþ)
Malmîsanij, “Ýsveç’te Kürtçe Yayýnlar”, Defter Dergisi, Sayý: 13, Ýstanbul, Nisan-Mayýs 1990.
Mutlu Can, “Panoramaya Kirmanckî yê Basî”, Bas: Heftenameya Nûçeyî û Þýroveyî, Hejmar: 44, 27 Mijdar-03 Kanûn 2017.
Mutlu Can, “Kürtçe Süreli Yayýnlarda Kýrmancca (Zazaca) Üzerine Bir Ýzlek (1963-2017)”, Sözden Yazýya Zazaca, Editörler: Nurettin Beltekin-Ahmet Kýrkan, Weþanxaneyê Peywend, Ýstanbul, 2019.
Mutlu Can, Bîblîyografyaya Kirmanckî [Zazakî] (1963-2017), Weþanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2018.
Tolga Korkut, “UNESCO: 15 Languages Endangered in Turkey”, http://bianet.org/ english/english/112728-unesco-15-languages-endangered-in-turkey
- Ene niþte keyepela "Kurdarastirmalari.com" ra hamiya girotiþî.