XERÎP GOŞKAR*
Kurdê kirmancê ke bi kehçeya kirmanckî qisey kene mintiqa bi mintiqa xo sey kird, kirmanc, dimilî (dımlî) û zaza name kenê. Naye ra girêdaye lehçeya ke pê qisey kenê, aye ra zî vanê kirdkî, kirmanckî, dimilkî yan zî zazakî. Seke yeno zanayîş Grûba Xebate ya Vateyî ke 1996 ra nata standardîzasyonê na lehçe ser o xebitîyena, warê nuştişê kirmanckî yê standardî de çekuya “kirmanc” û “kirmanckî” munasîb qebul kerda. Aye ra ma seba na grûba kurdan kirmanc nameyê lehçeya înan zî kirmanckî xebitnenê.
Kurdê kirmancî kotî/kamca de ciwîyenê?
Eke ma mintiqayê ke kurdê kirmancî ser o ciwîyenê ra qal bikê ganî tewr verî vajîme ke na grûba kurdan tena Kurdistanê Vakurî ke ewro binê bandorîya Tirkîya de maneno de estê. Bajar û qezayê Vakurî ke na grûba kurdan tede ciwîyenê nê yê:
• Bidlîs
• Çewlîg
• Dêrsim
• Dîyarbekir
• Erzirom
• Ezirgan
• Mûş
• Riha
• Semsûr
• Sêrt
• Sêwas
• Xarpêt
Kirmancî, bajaranê Vakurî ra Dêrsim û Çewlîg de zafaneyê girdî yê nufusî teşkîl kenê. Çewlîg de merkezî ra teber qezayanê Dara Hênî û Bongilan de kahîr ekserîyetê nufusî kırmancan ra awan beno. Ancîya qezayanê Azarpêrt, Kanîreş, Gêxî, Xorxol û Çêrme; Dêrsim de merkezî ra teber Çemişgezek, Xozat, Mazgêrd, Qisle, Pulur, Pêrtage û Pilemurîye; Dîyarbekir de merkez, Çêrmûge, Çinar, Şankuş, Pîran, Gêl, Erxenî, Hêni, Hezro, Karaz, Pasûr û Licê; Xarpêt de merkez, Xulaman, Mîyaran, Depe, Qowancîyan, Maden, Pali û Sîvrîce; Ezirgan de merkez, Mose, Îlîç, Kemax û Têrcan; qezayanê Erziromî ra Aşqele, Çat, Xinûs (Kela), Hesenqela û Tatos; Sêwas de mintiqaya ke sey Koçgîrî name bena: Dîvrîxî, (Tivirgî), Hafik, Îmran (Çît & Umranîye), Kangal, Ûlaş û Zara (Koçgîrî); qezaya Semsûrî Aldûş, qezaya Bidlîsî Modan (Motkî), qezaya Mûşî Gimgim, qezaya Riha Sêwregi; qezayanê Meletî de Şîro (Pötürge) û Erebgir; qezayê Sêrtî Hewêl, qezaya Êlihî Hêzo de nufusê înano cîdî esto. Nê bajaran ra teber Erdexan, Adana (Seyhan), Aksaray, Qers, Kayserî û Gumuşxane de zî tay bo zî nufusê kirmancan esto.
Bê nînan ma verê ra zanayêne ke mintiqaya Qerecdaxî de zî kırmancî ca gênê. Feqet tena nufus û hûmara dewanê înan ser o ney derheqê kirmanckîya înan de zî zêde melumatê ma çin bî. Ma sayeyê xebata lîsansê berzî yê Pinar Yildize ke wendekara beşê kurdolojî ya Unîversîteya Artukluyî ya Mêrdînî ya, derheqê kirmancanê na mintiqa de benê wayîrê zanayîşî. Goreyê xebata aye ke hema sey kitab nêameyo çap kerdene dew û mezrayê Çinar, Dêrike û beledîyaya Rezan ya Dîyarbekirî yê ke tede kirmancî ciwîyenê 80 heb ê û nêzdîyê 35 hezarî nufusê înan esto.
Bê nînan tena di dewanê Batumî (Gurcîstan) û yew dewa Qazaxîstanî de kirmancî estbîyê. Merdim nêzaneno ke ê key koç kerdê şîyê ê cayan la şîweya înan ra fehm beno ke hetê Dêrsimî ra şîye û kirmancê elewî yê. Îhtîmal o ke ewro sey dewe zî çin bê, beno ke rewna asîmîle bîyê û şîyê. (Mamosta Qanatê Kurdoyê rehmetî fekê di xortan ra arêdayîşê folklorîkî kerdê û nê tekstî hetê Malmîsanijî ra kovara Hêvî de ameyê weşanayîş. Biewnê: Qanatê Kurdo, “Dimilkî (zazakî) ya Batûmî”, Kovara Hêvî, Hejmar: 5, Parîs, Gulan 1986, r. 85-87) Ma çarçewaya îlmî de eşkenîme vajîmê ke cayê ke ma cor ra rêz kerdê înan ra teber tu ca de kirmancî çin ê. Aye ra îfadeyê sey “felan herêma Îranî de, Efxanîstan ûsn. de zazayî estê” yê kesanê ke kurdbîyayîşê kirmancan înkar kenê raştî nîyê, hetê înano îlmî zî çin o.
Nê bajar û qezayan ra teber, koçkerdişê girdî ke serranê 1960 û yê 1990î de bîyê, înan ra girêdaye Îstanbul, Bursa, Îzmîr, Kocaelî, Sakarya, Anqara, Konya, Antalya, Mersîn, Osmanîye û Dîlok de zî nîsbeto pîl de nufusê kirmancan esto. Ancîya eynî dewran de bi des hezaran kesî Tirkîya ra koç kerd û şîy Ewropa de ca bîy. Na çarçewa de ewro serê de Almanya û dima Awusturya, Fransa, Hollanda, Îngilîstan, Swîs, Îtalya û welatanê sey Swêd, Fînlandîya, Danîmarka û Norveç de zî kirmancî estê.
Tabî merdim ganî vajo ke kirmancî çirê koç kerdî? Sedemê koçkerdişê kirmancan di heb ê. Nînan ra o yewin zêdebîyayîşê nufusî ver parçebîyayîşê erdan (hêga û zozanan) û kêmîya erdanê zîreetî ya, o dîyin zî pêrodayîşê ke serranê 1990î ra dima PKK û hêzanê dewletê mîyan de bîyî, netîceya înan de talkerdişê/vengkerdişê dewan o.
Nufusê înan çend/çiqas o?
Goreyê texmînan 3-4 mîlyonî nufusê kirmancan esto. Bi vatişêko bîn texmîn beno ke se ra vîst û pancê (%25) kurdanê Kurdîstanê Vakurî kirmanc ê. La heyf ke ma nêeşkenê derheqê nufusê kırmancan de hûmarêka qetîye bidê. Çunke semedê naye destê ma de datayê statîstîkî çin ê. Tabî çend sedemê na rewşe estê. Ma çendê înan nîya îzah bikîme; hûmaritişê nufusî ke mabênê demê peyên yê dewleta Osmanîyan ra hetanî serranê verênen ya komara Tirkîya bîyê, înan de cîyayîya kurmanckî û kirmanckî nêameya hesibnayîş û qiseykerdoxê her di lehçeyan binê şiqa kurdkî de ameyê qeyd kerdene. Naye ra teber persê “ziwanê dayîke yê şima çi yo?” ke hûmaritişanê nufusî yê mabênê serranê 1970 û 1985î de ameyo perskerdiş, netîceya aye cigêrayoxan rê nêameya eşkera kerdene. Hûmaritişê nufusî yo tewr peyên o ke tede derheqê ziwanê dayîke de persî ameyê perskerdiş û netîceyê nê persan ameyê eşkera kerdene hûmaritişê nufusî yê serra 1965î yo.
Eqsê nê pêro kêmaneyan tayê datayê ke derheqê nufusê kirmancan de melumat danê, resayê ma. Nayê ra girêdaye hûmaritişê nufusî ke hetanî 1965î Tirkîya de bîyê, înan de esas girewîyayîşê ziwanê dayîkê û hetê DİE (Enstîtuyê Statîskî ya dewleta Tirkîya) ra eşkera bîyayîşê netîceyanê hûmaritişê nufusî ke mabênê 1927 û 1965î de bîyê, derheqê nufusê kirmancan de zanayîş danê ma.
Hûmaritişê nufusî yê serra 1950î de bajarê ke tede zaf kirmancî ciwîyenê, înan de kesê ke ziwanê dayîke yê xo sey zazakî (kirmanckî) beyan kerdo, hûmarê înan tabloyê cêrenî ra asenê.
Tablo:
Goreyê Hûmaritişê Nufusî yê 1950î Bajarê ke tede tewr zaf bi kirmackî qisey benê
Bajar/Şaristan pêsero nufus Camêrd Cinî Pêro-pîya
Çewlîg 97.328 21.058 20.877 41.935
Bidlîs 88.634 1.273 1.450 2.723
Dîyarbekir 293.738 24.585 25.189 49.774
Xarpêt 213.330 16.422 16.108 32.530
Ezirgan 197.770 4.952 4.728 9.680
Erzirom 461.090 1.683 1.797 3.480
Gumuşxane 203.994 272 223 495
Qers 410.236 461 671 1.132
Meletî 483.568 4.173 4.439 8.612
Mûş 107.286 5.143 4.756 9.899
Seyhan 508.518 268 72 340
Sêwas 542.004 703 825 1.528
Dêrsim 105.759 1.701 1.828 3.529
Riha 298. 394 4.162 4.363 8.525
Pêsero 4.011.639 86.856 87.326 174.182
Goreyê zanayîşê ma qeza û dewê Vakurê Kurdîstanî ke kurdê kirmancî tede ciwîyenê, nameyê înan ser o reya verêne mamosta Malmîsanij xebitîyayo. Nuşteyê ey “Bazı Yörelerde Dımıli ve Kurmanci Lehçelerinin Köylere Göre Dağılımı” Kovara Berhemî de sey hîrê beşî ameyo weşanayîş. (Hejmar: 2/1988, r. 8-17 & 3/1988, r. 62-67 & 04/1982, r. 53-56) Yew çimeyo bîno muhîm o ke merdim hem bi hawayo pêroyî derheqê kirmancan de hem zî xususen nufus û coğrafyaya înan ser o zanayîşan îhtîva keno yew kitabê akademîsyen Ercan Çağlayanî yo. (Ercan Çağlayan, Zazalar; Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Mart 2016)
Çekuyanê kird, kirmanc, dimilî û zaza ser o
Kirmancê ke vakurê Dîyarbekirî, Çewlîg û Xarpêt ra cayê ke sînorê nê her di bajaran ra nêzdî yê de ciwîyenî, zafane xo sey “kird” name kenê. Kirmancê ke nê cayan de nişenê ro, ziwanê xo ra “kirdkî” yan zî “kirdî”vanê, mintiqaya xo zî sey “Kirdane” name kenê. Cîrananê xo kurmancan ra “kurmanc” yan zî “kirdas/kirdasî” vanê. Ziwanê kurmancan ra zî “kurmancî” yan zî “kirdasî/kirdaskî” vanê.
Kirmancê ke mintiqaya Dêrsim û Erzinganî de ciwîyenê zafane xo ra “kirmanc”, ziwanê xo ra zî “kirmanckî” vanê. Welatê xo zî sey “Kirmancîye” name kenê. Nê, cîrananê xo kurmancan ra “kirdas/kirdaş”, ziwanê înan ra zî “kirdaskî/kirdaşkî”vanê. Çekuyê “kirmanc” û “kurmanc” eynî kok ra ênê, kurdanê bînan de zî ca bi ca “kirmanc” vajîyeno.
Kirmancê ke Çermûge, Şankûş, Sêwregi, Gerger û Şîro de ciwîyenê xo ra “dimilî”, ziwanê xo ra zî “dimilî” yan zî “dimilkî” vanê. Zafane, nê cayan de “dimilî” hem nameyê şarî hem zî nameyê ziwanî îfade keno. Dimilî cirananê xo kurmancan ra kirdas, ziwanê înan ra zî kirdasî yan kirdaskî vanê. Nameyê “dimilî” hetê kurmancan ra zî semedê heme kurdanê zazayan yeno şuxulnayîş.
Kirmancê ke derûdorê Xarpêt, Pali û Maden de ciwîyenê qismêkê înan xo ra vanê “zaza”. Reyna, hetê Qoçgîrî û Aksaray de zî tayê kirdî xo sey “zaza” name kenê. Nê, ziwanê xo ra “zazakî” vanê. Cîrananê xo kurmancan ra kurmanc/kurmonc yan zî kirdas/kirdasî vanê. Ewro no name teşmîlê zafê kirdan bîyo û goreyê serranê verênan nika hîna vêşî vila bîyo.
Çimeyanê tarîxîyan de kırmancî (zazayî)
Tayê xebatê ke tedê çekuyê zaza û dimilî esas ameyê girewtiş û derheqê dewrê verênî yê kirmancan de bîyê hetê îlmî ra problemin ê. Sey nimûne Mînorsky, F. C. Andrease xo rê referans gêno û vano kokê zazayan rêseno deylemîyan û nameyê dimilî Dumbulîyê ke Hoy de manenê înan reyde eleqedar o. Ancîya tayê îdîaye ke çekuyanê “Zazâna, Nînnî Zaza, Înnana-Zaza, Zaza-Buha ûsn. ra girêdayê benê, farazî yê. Çunke derheqê tarîxê kirmancan (zazayan) yê dewrê verê îslamîyetî de dokumanê cidî nêameyê dîyayîş û xusesen derheqê nê dewrî de xebatêka xosere nêameya kerdene.
Ma çimeyê ereban ê tarîxîyanê ke badê îslamîyetî nusîyayê înan de vînenê ke kirmancan (zazayan) ser o melumatî estê. Temamê nê çimeyan de zazayî mîyanê kurdan de muteala bîyê. Zafê çimeyanê ereban de zazayan ra sey kurdî êno behs kerdene û erde înanê tewr verênî ke ser o ciwîyayê sey Musûl û Botan ameyê nîşan dayene. Tarîxnasanê tewr muhîman yê seserra 10. Ra Mesudî Dunbulîyan (dimilîyan) ra bi nameyê Denabîle behs keno û vano ke Dunbulîyî mîyanê Musûl û Cudî de meskûn ê.
Helbet behsê tarîxê çekuyanê kird, kirmanc, dimilî û Zaza babetêka derg a. Merdim eşkeno her yewê înan ser o dergûdila binuso û çimeyê ke ê tede nê çekuyî vîyarenê înan ra nimûneyan bido ancîya tarîxê na grûba kurdan ser o bi hawayo hîra vindero la seba naye cayê ma qîm nêkeno. Kesê ke wazenê no derheq de hîna zaf çîyan bimusê, înan ra pêşnîyaza ma no yo ke di kitabê ke ma ci ra îstîfade kerdo, înan biwanê.
* Kitabê ke ma nê nuşteyî de ci ra îstîfade kerdî cêr ra yê.
Malmîsanij, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, Îstanbul 1996, r. 4
Ercan Çağlayan, Zazalar (Tarih, Kültür ve Kimlik), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, Mart 2016
Bîlal Zîlan, “Tarîxê Xonamekerdişê Kırdan”, II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Ünv. Yay, İstanbul, s. 366-397 (meqale)
***
Ene maqale paşgoy PolîtîkArt ê Ozgur Polîtîka ra hamiya girotişî